Dobra (powiat turecki)

Wygląd przypnij ukryj Dobra

miasto w gminie miejsko-wiejskiej

Dobra – fragment rynku

1392–1870, 1919

Tadeusz Gebler

1,84 km²

Wysokość

123 m n.p.m.

Populacja (2021)
• liczba ludności
• gęstość

1352
735 os./km²

Strefa numeracyjna

Kod pocztowy

62-730

Tablice rejestracyjne

PTU

Położenie na mapie gminy Dobra

Dobra

Położenie na mapie Polski

Dobra

Położenie na mapie województwa wielkopolskiego

Dobra

Położenie na mapie powiatu tureckiego

Dobra

51°54′58″N 18°36′55″E/51,916111 18,615278

TERC (TERYT)

3027034

SIMC

0949000

Urząd miejskipl. Wojska Polskiego 10
62-730 Dobra

Strona internetowa

Dobra – miasto w województwie wielkopolskim, siedziba władz miejsko-wiejskiej gminy Dobra.

W latach 1954–1972 miasto było siedzibą władz gromady Dobra. w latach 1975-1998 należało do województwa konińskiego. Dobra leży w historycznej ziemi sieradzkiej . W I Rzeczypospolitej Dobra znajdowała się w powiecie sieradzkim województwa sieradzkiego .

Według danych z 1 stycznia 2021 roku miasto liczyło 1352 mieszkańców, czyli o 8,2% mniej niż w 2011 (1480 mieszkańców).

Miasto położone jest na Wysoczyźnie Tureckiej, na prawym brzegu doliny rzeki Teleszyny, przy drodze krajowej nr 83, w odległości 14 km na południowy wschód od Turku.

Historia

Osada po raz pierwszy wzmiankowana była w 1386 roku. Prawa miejskie zostały nadane Dobrej przed 1392 rokiem. W dokumentach z 1511 roku Dobra występuje jako miasto należące do rodu Żarnickich. W 1538 roku Dobra zniszczona została przez pożar, po którym na prośbę właścicieli Zygmunt I Stary ponownie nadał przywilej lokacyjny.

Panująca tu w I poł. XVII wieku i na początku XVIII wieku zaraza znacznie wyludniła miasto. 23 stycznia 1770 roku na przedpolu miasta doszło do starcia konfederatów barskich z oddziałami rosyjskimi. W boju poległo wówczas ok. 500 konfederatów, tyluż ponoć też jeńców wymordowali już po bitwie Rosjanie.

Pomnik na nowym cmentarzu żydowskim

Po II rozbiorze Polski w 1793 roku miasto przeszło do zaboru pruskiego. Dobra liczyła wówczas ok. 900 mieszkańców w 134 domostwach, a ludność trudniła się rolnictwem i rzemiosłem. Czynnych było ponad 80 warsztatów rzemieślniczych, w tym 34 krawieckie, 28 szewskich, 13 kuśnierskich i 8 garncarskich oraz znaczna liczba kramów żydowskich. Pracowały również dwa młyny wodne i garbarnia. W ciągu roku w mieście odbywało się 12 jarmarków. Od 1807 miasto leżało w granicach Księstwa Warszawskiego, zaś po kongresie wiedeńskim w 1815 roku na terenie Królestwa Polskiego. Miasto prywatne Królestwa Kongresowego położone było w 1827 roku w powiecie wartskim, obwodzie kaliskim województwakaliskiego .

Wiek XIX przyniósł miastu znaczne ożywienie gospodarcze. Uruchomione zostały 4 olejarnie i 9 wiatraków oraz rozwijał się handel zbożem, trzodą i wełną. W połowie XIX stulecia Dobra liczyła już ponad 2500 mieszkańców. Podobnie jak inne niewielkie miasta (m.in. niedaleki Brudzew i Władysławów), Dobra utraciła prawa miejskie w 1870 roku zarządzeniem władz rosyjskich. Nie spowodowało to jednak zahamowania w jej rozwoju, bowiem w czterdzieści lat później osiąga, największą w swej historii, liczbę blisko 3900 mieszkańców. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w 1919 roku Dobra ponownie uzyskuje prawa miejskie. W 1926 roku miasto miało 3486 mieszkańców, w tym 1850 Polaków (53,1%), 1589 Żydów (45,6%), 45 Niemców (1,3%) oraz 2 Rosjan.

W czasie okupacji niemieckiej miasto zostało włączone w granice Rzeszy. Cała ludność żydowska została wymordowana w obozach zagłady, zaś część Polaków wysiedlono do Generalnego Gubernatorstwa.

Krótko po wojnie Dobra przejściowo nie została zaliczona do miast w urzędowym wykazie miast i gmin z 28 lipca 1945. W okresie PRL-u powstała w mieście Spółdzielnia Kółek Rolniczych.

Kalendarium

Pomniki: 600-lecia miasta i kard. Stefana Wyszyńskiego

Krzyż zerwany przez nawałnicę z wieży kościelnej w 1997

1386 – pierwszy dokument pisany z informacją o Dobrej,
1392 – uzyskanie praw miejskich,
1419 – miasto własnością Jana z Grabia,
1456 – miasto własnością Mikołaja z Dobrej,
1521 – osiedlenie się Żydów,
1538 – zniszczenie miasta w wyniku pożaru,
1626 – ludność miasta zdziesiątkowana przez epidemię cholery,
1641 – erygowanie w Dobrej Bractwa Różańca Świętego,
1655 – początek upadku miasta w wyniku potopu szwedzkiego,
1708 – kolejna epidemia cholery w Dobrej,
23 stycznia 1770 – klęska konfederatów barskich w bitwie pod Dobrą,
1780 – zniszczenie pożarem kościoła parafialnego i części miasta,
1781 – miasto własnością Ignacego Gałeckiego,
1793 – Dobra w granicach zaboru pruskiego,
1810 – utworzenie szkoły elementarnej,
1813, 1814, 1831, 1837 – kolejne epidemie cholery dziesiątkujące ludność
1815 - Dobra w granicach Rosji,
3 lipca 1863 – wkroczenie oddziałów powstańczych Edmunda Taczanowskiego,
1 października 1863 – potyczka pod Dobrą oddziału kpt. Petza z wojskami rosyjskimi,
18 października 1863 – potyczka oddziału ppłk. Matuszewicza z oddziałem rosyjskim,
1870 – pozbawienie Dobrej praw miejskich przez władze carskie,
1879 – właścicielami miasta Mączyńscy,
15 maja 1905 – utworzenie Straży Ogniowej Ochotniczej,
1907 – utworzenie strażackiej orkiestry dętej,
1912 – zakończenie odbudowy kościoła parafialnego,
1915 – ustanowienie przez okupanta miejscowego sądu,
1915 – utworzenie Towarzystwa im. Adama Mickiewicza i ufundowanie biblioteki,
1917 – pierwsze wybory Rady Miejskiej i burmistrza,
1917 założenie przez ks. Sperczyńskiego tercjarstwa zakonu św. Franciszka,
1918 – ukończenie budowy remizy strażackiej,
1919 – odzyskanie praw miejskich i włączenie do województwa łódzkiego,
1922 – utworzenie Szkoły Powszechnej,
1939 – okupacja niemiecka i masowe wywózki mieszkańców,
7 września 1939 – Podczas walki powietrznej w rejonie Dobrej zostaje zestrzelony przez 2 Bf 110 pchor. Jan Maliński ze 132 Eskadry Myśliwskiej. Rannemu w nogi pilotowi udzielają pomocy mieszkańcy pobliskich Mikulic,
1941 – rozebranie przez Niemców modrzewiowego kościółka pw. św. Barbary,
21 stycznia 1945 – zajęcie miasta przez Armię Czerwoną, koniec okupacji niemieckiej,
30 listopada 1945 – zajęcie miasta przez oddział partyzancki "Groźnego",
1992 – zorganizowanie po raz pierwszy dorocznych obchodów Dni Dobrej.

Demografia

Piramida wieku mieszkańców Dobrej w 2014 roku.

Zabytki

Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Fragment Rynku

Miejscowy kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny wzniesiony został w stylu neobarokowym według projektu Tomasza Pajzderskiego w 1912 roku, na miejscu poprzedniego, wzmiankowanego w XV wieku, zniszczonego wielokrotnymi pożarami.

Podczas budowy obecnej świątyni odkryto w podziemiach szczątki ludzkie i tablicę z napisem: Tu leżą kości nieszczęśliwych Palaków, którzy zginęli w bitwie z Moskalami – zginęło ok. 500 w roku 1771 (owa bitwa rozegrała się w 1770 roku).

Wnętrze świątyni zdobią XVIII-wieczne obrazy malowane na deskach przedstawiające św. Rozalię, św. Barbarę, św. Katarzynę i anioła z Tobiaszem, które w 2007 roku zostały odrestaurowane. Krucyfiks umieszczony w łuku tęczowym pochodzi z XVI wieku, natomiast figura Chrystusa Zmartwychwstałego z XVII wieku.

Obok świątyni znajduje się neogotycka dzwonnica z 1840 roku, a także budynek plebanii z 1836 roku i głaz upamiętniający sześćsetlecie miasta (z 1992 roku).

Ponadto w mieście zachował się zespół dworski, w skład którego wchodzą: dwór z 1874 roku, zespół gospodarczy (gorzelnia, wozownia, magazyny) oraz park krajobrazowy o powierzchni 7,5 ha z dwustumetrową aleją kasztanowców (pomnik przyrody), stawami i wyspą otoczoną fosą.

Poza wyżej wymienionymi obiektami godne uwagi są także znajdująca się na cmentarzu mogiła żołnierzy polskich poległych w 1939 roku oraz rzeźba ludowa świętego Wawrzyńca stojąca w parku obok kościoła.

Tradycja

W Dobrej kultywowana jest tradycja Straży Grobu Pańskiego. Straż przy Grobie Pańskim trzymana jest przez tzw. Turków, których obowiązuje specjalna musztra. Najbardziej widowiskowa jest wielkanocna rezurekcja odprawiana rano w Niedzielę wielkanocną.
Procesja Emaus w Poniedziałek Wielkanocny. W drugi dzień świąt Wielkiej Nocy o godzinie 5:30 sprzed kościoła parafialnego wyrusza procesja złożona z samych mężczyzn oraz młodzieży i dzieci płci męskiej. Na czele procesji niesiona jest figurka Chrystusa Zmartwychwstałego i chorągwie kościelne, które w trakcie wędrówki ozdabiane są koronami splecionymi z młodych pędów zbóż. Procesja wędruje szlakiem dawnej granicy miasta, śpiewając przez całą drogę kościelne pieśni. W trakcie wędrówki pątnicy kilkunastokrotnie zatrzymują się przy napotkanych kapliczkach i krzyżach, zakopując przy nich wosk dla lepszego urodzaju.

Sport

W mieście działa klub piłki nożnej, Wicher Dobra, grający w sezonie 2016/2017 w IV lidze.

Zobacz też

Przypisy

↑ a b GUS. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2021 roku. . (pol.).
↑ Jan Wroniszewski (red.): Genealogia. Polska elita polityczna w wiekach średnich na tle porównawczym. Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1993, s. 97. ISBN 83-231-0307-0
↑ Sobiesław Szybkowski: Studia z genealogii i prozopografii polskiej szlachty późnośredniowiecznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s. 138. ISBN 83-7326-177-X
↑ Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, t. 5: Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz, indeksy, red. Stanisław Trawkowski, Wydawnictwo Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1998, ISBN 83-86301-75-9, s. 137.
↑ Najmniejsze gminy w Wielkopolsce. Nie uwierzycie, ile mają mieszkańców!
↑ Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1 : A-Ł, Warszawa 1827, s. 101.
↑ Poznański Dziennik Wojewódzki. 1945, nr 5, poz. 38

Bibliografia

Dobra – zarys dziejów miasta, S. Stasiak
PiotrP. Maluśkiewicz PiotrP., Ziemia konińska – przewodnik turystyczny, Konin: „Apeks”, 1997, ISBN 83-86139-28-5, OCLC 750945451 .brak strony (książka)
Andrzej CzesławA.C. Nowak Andrzej CzesławA.C., Konin, Turek, Dobra, Golina, Rychwał, Tuliszków oraz okolice – przewodnik turystyczny, Poznań: Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej, 1987, ISBN 83-85034-04-8, OCLC 69453891 .brak strony (książka)

Linki zewnętrzne

Serwis Internetowy Miasta i Gminy Dobra
Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miejskiego w Dobrej
Historia Żydów w Dobrej. sztetl.org.pl. . na portalu Wirtualny Sztetl
Dobra 1 (1), Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 65 .

Miasta województwa wielkopolskiego

Miasta na prawach powiatu	Kalisz Konin Leszno Poznań
Miasta powiatowe	Chodzież Czarnków Gniezno Gostyń Grodzisk Wielkopolski Jarocin Kępno Koło Kościan Krotoszyn Międzychód Nowy Tomyśl Oborniki Ostrów Wielkopolski Ostrzeszów Piła Pleszew Rawicz Słupca Szamotuły Śrem Środa Wielkopolska Turek Wągrowiec Wolsztyn Września Złotów
Miasta gminne	Bojanowo Borek Wielkopolski Budzyń Buk Chocz Czempiń Czerniejewo Dąbie Dobra Dobrzyca Dolsk Golina Gołańcz Grabów nad Prosną Jaraczewo Jastrowie Jutrosin Kaczory Kleczew Kłecko Kłodawa Kobylin Kostrzyn Koźmin Wielkopolski Koźminek Kórnik Krajenka Krobia Krzywiń Krzyż Wielkopolski Książ Wielkopolski Luboń Lwówek Łobżenica Margonin Miasteczko Krajeńskie Miejska Górka Mieścisko Miłosław Mikstat Mosina Murowana Goślina Nekla Nowe Skalmierzyce Obrzycko Odolanów Okonek Opalenica Opatówek Osieczna Ostroróg Pniewy Pobiedziska Pogorzela Poniec Przedecz Puszczykowo Pyzdry Rakoniewice Raszków Rogoźno Rychtal Rychwał Rydzyna Sieraków Skoki Sompolno Stawiszyn Stęszew Sulmierzyce Swarzędz Szamocin Ślesin Śmigiel Trzcianka Trzemeszno Tuliszków Ujście Wieleń Wielichowo Witkowo Wronki Wyrzysk Wysoka Zagórów Zbąszyń Zduny Żerków

Gmina Dobra

Siedziba gminy: Dobra

Miejscowości gminy

Miasto	Dobra
Wsie	Chrapczew Czajków Czyste Dąbrowa Dąbrowica Dąbrowica-Kolonia Januszówka Józefów Kaczka Kościanki Linne Łęg Piekarski Mikulice Miłkowice Młyny Piekarskie Młyny Strachockie Moczydła Ostrówek Piekary Potworów Rzechta Rzymsko Rzymsko BG Skęczniew Stawki Stefanów Strachocice Strachocice-Kolonia Szymany Ugory Wola Piekarska Zagaj Zborów Żeronice
Kolonie	Staruchy Żeronice
Osada	Długa Wieś

Jednostki pomocnicze gminy

Sołectwa	Chrapczew Czajków Długa Wieś Dąbrowica - Kolonia Januszówka Józefów Linne Łęg Piekarski Mikulice Miłkowice Moczydła Ostrówek Piekary Potworów Rzechta Rzymsko Rzymsko BG Skęczniew Stawki Stefanów Strachocice - Kolonia Strachocice Szymany Ugory Wola Piekarska Zagaj Żeronice

Powiat turecki

Miasta	Dobra Tuliszków Turek
Gminy miejskie	Turek
Gminy miejsko-wiejskie	Dobra Tuliszków
Gminy wiejskie	Brudzew Kawęczyn Malanów Przykona Turek Władysławów

Powiat turecki (1867–1975)

Siedziba powiatu – Turek

Przynależność wojewódzka	gubernia kaliska (1867–1915) woj. łódzkie (II RP) (1919–38) woj. poznańskie (II RP) (1938–39) woj. poznańskie (1945–75)
Miasta	Dobra (do 1870, 1919–4? i od 194?) Tuliszków (← od 1939) Turek Uniejów (do 1870, 1919–4? i 194?–55 →) Warta (do 1886 →)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–75)	Bartochów (do 1886 →) Biernacice (do 1937) Brudzew (← od 1939) Dobra (1870–1919) Dobra (od 1937) Dziadowice (1937–54) Goszczanów Grzybki (do 1937) Jeziorsko (1937–54) Kawęczyn (od 1973) Kościelnica (do 1937) Kowale Pańskie (do 1954) Lubola (do 1937) Malanów (do 1937 i od 1973) Niemysłów (do 1937) Niewiesz (do 1954) Orzeszków (1937–54) Ostrów Wartski (do 1937) Pęcherzew (do 1937) Pęczniew (1937–54) Piekary (do 1937) Piętno (do 1937) Przykona (od 1937) Skarżyn (do 1937) Skotniki (do 1937) Strzałków (do 1922 →) Świnice (1937–54) Tokary (do 1937) Tuliszków (← od 1939) Turek (od 1973) Uniejów (1870–1919) Ustków (od 1973) Wichertów (do 1937) Władysławów (← od 1939) Wola Świniecka (do 1937) Zelgoszcz (do 1937)
Gromady (1954–72)	Biernacice (1954–55 →) Brudzew (1954–72) Chlebów (1954–59) Chlewo (1954–71) Cielce (1954–72) Cisew (1954–58) Człopy (1954–56 →) Dąbrowica (1954–59) Dobra (1954–72) Dominikowice (1954–55 →) Dziadowice (1954–71) Galew (1954–59) Goszczanów (1954–72) Grzymiszew (1954–71) Jeziorsko (1954–72) Kaczki Średnie (1954–59) Karolina (1954–59) Kawęczyn (1954–59) Kowale Pańskie (1954–72) Koźmin (1954–71) Krwony (1954–59) Lubola (1954–55 →) Ładawy (1954–55 →) Malanów (1954–72) Międzylesie (1954–59) Miniszew (1954–55 →) Natalia (1954–59) Niemysłów (1954–55 →) Niewiesz (1954–55 →) Orzeszków (1954–55 →) Pęczniew (1954–55 →) Piaski (1954–55 →) Piekary (1954–71) Poniatów (1954–59) Przykona (1954–72) Saków (1954–55 →) Siedlątków (1954–55 →) Skarżyn (1954–59) Słodków (1954–71) Słomów Kościelny (1954–71) Smaszew (1954–59) Smulsko (1954–59) Strachocice (1954–59) Szadów Pański (1960–71) Świnice Warckie (1954–55 →) Tarnowa (1954–58) Tokary (1954–72) Tuliszków (1954–72) Turek (1971–72) Ustków (1954–71) Wilamów (1954–55 →) Wilczków (1954–55 →) Władysławów (1954–72) Wyszyna (1954–71) Ziemięcin (1954–72)

Miasta zdegradowane reformą carską z 1869–1870

Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.

Adamów (1539–1870)
Aleksandrów Łódzki (1822–1870, od 1924)
Andrzejewo (1528–1870)
Annopol (1761–1870, od 1996)
Babiak (1815–1870)
Bakałarzewo (1570–1870)
Balwierzyszki (1520–1870)
Baranów (1544–1870)
Bełchatów (1737–1870, od 1925)
Bełżyce (1417–1870, od 1958)
Będków (1453–1870)
Biała Rawska (1498–1510, 1521–1870, od 1925)
Białaczów (1456–1674, 1787–1870, od 2024)
Białobrzegi (1540–1870, od 1958)
Bielawy (1403–1870)
Bielsk (1373–1870)
Bieżuń (1406–1674, 1767–1870, od 1994)
Biskupice (1450–1870)
Bobrowniki (1403–1870, od 2024)
Bobrowniki (1485–1870)
Bodzanów (1351–1870, od 2023)
Bodzentyn (1355–1870, od 1994)
Bogoria (1616–1870, od 2024)
Bolesławiec (1266–1870, od 2024)
Bolimów (1370–1870, od 2022)
Brdów (1436–1870)
Brok (1501–1870, od 1922)
Brudzew (1458–1870)
Burzenin (1378–1870)
Busko-Zdrój (1287–1870, od 1916)
Bychawa (1537–1870, od 1958)
Cegłów (1621–1870, od 2022)
Chocz (1382–1870, od 2015)
Chodecz (1442–1812, 1822–1870, od 1921)
Chodel (1517–1824, 1838–1870)
Chorzele (1542–1870, od 1919)
Ciechanowiec Nowe Miasto (1580–1795, 1807–1870, 1938→***)
Ciepielów (1548–1870, od 2024)
Czeladź (1242–1870, od 1915)
Czemierniki (1509–1870, od 2024)
Czersk (1350–1870)
Czerwińsk nad Wisłą (1373–1870, od 2020)
Czyżew (1738–1870, od 2011)
Ćmielów (1505–1870, od 1962)
Daleszyce (1569–1870, od 2007)
Dąbrowice (1455–1870, od 2023)
Denków (1564–1870, 1954→***)
Dobra (1392–1870, od 1919)
Dobrzyń nad Drwęcą (1789–1870, 1919–1950→*)
Drobin (1511–1870, od 1994)
Drzewica (1429–1870, od 1987)
Działoszyn (1412–1870, od 1994)
Filipów (1570–1870)
Firlej (1557–1870)
Frampol (1738–1870, od 1993)
Gielniów (1455–1870, od 2024)
Gliniany (1595–1870)
Głowaczów (1445–1870, od 2024)
Głowno (1427–1870, od 1925)
Głusk (1688–1870, 1989→***)
Gniewoszów (1693–1870)
Golina (1330–1870, od 1921)
Goraj (1405–1870, od 2021)
Gorzków-Osada (1689–1870)
Goszczyn (1386–1870)
Gowarczów (1430–1870, od 2024)
Góra Kalwaria # (1670–1883, od 1916)
Grabowiec (1601–1870)
Grabowiec (1418–1870)
Grabów (1372–1690, 1800–1870, od 2024)
Grajewo (1540–1870, od 1919)
Granica (1735–1870, 1965→****)
Grocholice (1485–1870, 1977→***)
Grodzisk Mazowiecki (1522–1870, od 1916)
Grzegorzew (1435–1870)
Horodło (1432–1870)
Horodyszcze (1558–1870)
Iłów (1506–1870)
Iłża (1239–1870, 1916–1919, od 1925)
Inowłódz (1350–1870, od 2024)
Iwaniska (1403–1870, od 2022)
Iwanowice (1460–1870)
Izbica (1750–1870, od 2022)
Izbica Kujawska (1394–1870, od 1973)
Jadów (1823–1870, od 2023)
Janowiec (1537–1870)
Janowo (1421–1870)
Janów (1696–1870)
Janów Podlaski (1465–1870, 1919–1940, 1944–1946)
Jarczów (1775–1870)
Jastrząb (1422–1870, od 2023)
Jedlińsk (1530–1870)
Jeziorzany (Łysobyki) (1498–1870)
Jeżów (1334–1870, od 2023)
Jędrzejów (1271–1870, od 1916)
Józefów (1725–1870, od 1988)
Józefów nad Wisłą (1687–1870, od 2018)
Kamieńczyk (1428–1870)
Kamieńsk (1374–1870, od 1994)
Kamionka (1469–1870, od 2021)
Karczew (1548–1870, od 1959)
Kazanów (1566–1870)
Kazimierz (1288–1870)
Kazimierz Biskupi (1287–1870)
Kazimierz Dolny (1348–1870, od 1927)
Kiernozia (1523–1579, 1784–1870, od 2024)
Kikół (1791–1870, od 2024)
Kleczew (1366–1870, od 1919)
Klimontów (1604–1870, od 2020)
Klwów (1413–1870)
Kłobuck (1339–1870, od 1919)
Kłodawa (1383–1870, od 1925)
Kock (1417–1870, od 1919)
Kodeń (1511–1870)
Kołbiel (1532–1870)
Komarów-Osada (1748–1870)
Koniecpol (1403–1870, od 1927)
Konstantynów (1729–1870)
Konstantynów Łódzki (1830–1870, od 1924)
Końskowola (1532–1870)
Koprzywnica (1262–1870, od 2001)
Kosów Lacki (1723–1870, od 2000)
Koszyce (1374–1870, od 2019)
Kowal (1339–1870, od 1919)
Koziegłowy (1472–1870, od 1950)
Koźminek (1369–1870, od 2021)
Krasnobród (1576–1870, od 1994)
Krasnosielc (1824–1870)
Kromołów (1388–1870, 1977→***)
Krośniewice (1452–1870, od 1926)
Kryłów (1523–1870)
Krzepice (1357–1870, od 1915)
Krzeszów (1641–1870)
Książ Wielki (1372–1870, od 2023)
Kuczbork-Osada (1384–1870)
Kunów (1467–1870, od 1990)
Kurów (1442–1870)
Kurozwęki (1347–1870)
Kurzelów (1285–1870)
Lasocin (1547–1870)
Latowicz (1423–1870, od 2023)
Lądek (1269–1870)
Lelów (1314–1870)
Lipsk (1580–1870, od 1983)
Lipsko (1613–1870, od 1958)
Liw (1421–1870)
Lubień Kujawski (1489–1870, od 1919)
Lubraniec (1509–1870, od 1919)
Ludwinów (1719–1870)
Lutomiersk (1274–1870, od 2022)
Lututów (1406–1720, 1843–1870, od 2020)
Łagów (1375–1870, od 2018)
Łaskarzew (1418–1870, od 1969)
Łaszczów (1549–1870, od 2010)
Łomazy (1566–1870)
Łosice (1505–1870, od 1919)
Łoździeje (1597–1870, od 1946)
Maciejowice (1507–1870, od 2024)
Magnuszew (1377–1576, 1776–1870, od 2024)
Małogoszcz (1408–1870, od 1996)
Markuszów (1330–1870)
Michów (1531–1870)
Miedzna (1470–1870)
Modliborzyce (1642–1870, od 2014)
Modrzejów (1706–1870, 1915→***)
Mogielnica (1317–1870, od 1916)
Mokobody (1496–1870)
Mordy (1488–1870, od 1919)
Mrzygłód (1412–1870, 1915–1919; 1983→***)
Mstów (1278–1870)
Myszyniec (1791–1870, od 1993)
Nadarzyn (1453–1870)
Nowa Brzeźnica (1287–1870)
Nowa Słupia (1351–1870, od 2019)
Nowe Brzesko (1279–1870, od 2011)
Nowe Miasto (1420–1870, od 2022)
Nowe Miasto nad Pilicą (1400–1870, od 1916)
Nowogród (1427–1870, od 1927)
Nowy Korczyn (1258–1870, 1916–1919, od 2019)
Nur (1416–1870)
Odrzywół (1418–1870, od 2024)
Ogrodzieniec (1386–1870, od 1973)
Okuniew (1538–1870)
Oleśnica (1470–1870, od 2019)
Olita (1581–1870, od 1977)
Olsztyn (1488–1870, od 2022)
Opatowiec (1271–1870, od 2019)
Opatówek (1338–1870, od 2017)
Opole Lubelskie (1418–1870, od 1957)
Orchówek (1506-XVIII, 1775–1870)
Osieck (1558–1870, od 2024)
Osiek (1430–1870, od 1994)
Osięciny (1824–1870)
Osmolin (1462–1870)
Ostrów Lubelski (1548–1870, od 1919)
Ożarów (1569–1870, od 1988)
Pacanów (1265–1870, od 2019)
Pajęczno (1276–1870, od 1958)
Parysów (1538–1870)
Parzęczew (1421–1870, od 2024)
Pawłów (1470–1870)
Piaseczno (1429–1870, od 1916)
Piaski (1456–1870, od 1993)
Piątek (1339–1870, od 2020)
Pierzchnica (1370–1870, od 2019)
Pilica (1394–1870, od 1994)
Pilwiszki (1536–1870)
Piotrków Kujawski (1738–1870, od 1998)
Piszczac (1530–1870, od 2024)
Pławno (1544–1870)
Poddębice (1400–1673, 1822–1870, od 1934)
Połaniec (1264–1870, od 1980)
Poniemuń (1763–1825, 1836–1870, 1931→***)
Praszka (1392–1870, od 1919)
Proszowice (1358–1870, od 1923)
Przedecz (1363–1870, od 1919)
Przerośl (1576–1870)
Przybyszew (1396–1870)
Przyrów (1369–1870, od 2024)
Przysucha (1710–1870, od 1958)
Przytyk (1333–1870, od 2024)
Puchaczów (1527–1870)
Pyzdry (1257–1870, od 1919)
Raciąż (1425–1870, od 1922)
Raciążek (1317–1870)
Raczki (1703–1870)
Radoszyce (1370–1870, 1915–1919, od 2018)
Radzanów (1400–1870)
Radziejów (1252–1870, od 1919)
Radziłów (1466–1870)
Rajgród (1566–1870, od 1924)
Raków (1569–1870)
Rejowiec (1547–1870, od 2017)
Rossosz (1584–1870)
Rozprza (1272–1870, od 2023)
Różan (1378–1870, od 1919)
Rychwał (1458–1870, od 1921)
Ryczywół (1369–1870)
Rzgów (1502–1870, 1915–1919, od 2006)
Sapieżyszki (1825–1870)
Sarnaki (1754–1870)
Sawin (1492–1870)
Secemin (1395–1870)
Sereje (1511–1870)
Serock (1417–1870, od 1923)
Serokomla (1537–1870)
Sieciechów (1370–1870)
Siennica (1526–1870, od 2024)
Sienno (1421–1870, od 2024)
Siewierz (1304–1870, od 1962)
Simno (1626–1870, od 1956)
Skalbmierz (1342–1870, od 1927)
Skała (1262–1870, od 1987)
Skaryszew (1264–1870, od 1922)
Skępe (1445–1870, od 1997)
Skrzynno (1308–1870)
Skulsk (1384–1504, 1566–1662, 1793–1870)
Sławatycze (1577–1870)
Sławków (1286–1870, 1958–1977→**, od 1984)
Słomniki (1358–1870, od 1917)
Służewo (1339–1870)
Sobków (1563–1870)
Sobota (1393–1870)
Sochocin (1385–1870, od 2021)
Sokoły (1827–1870, 1919–1950)
Solec nad Wisłą (1370–1870, 1916–1919, od 2021)
Sompolno (1477–1870, od 1973)
Sopoćkinie (1560–1870)
Stanisławów (1523–1870)
Staw (1405–1870)
Stawiski (1702–1871, od 1915)
Stawiszyn (1291–1870, od 1915)
Sterdyń (1737–1870)
Stężyca (1330–1870)
Stoczek Łukowski (1540–1870, od 1919)
Stopnica (1362–1870, 1916–1919, od 2015)
Stryków (1394–1870, od 1923)
Sudargi (1724–1870)
Sulejów (1296–1870, od 1927)
Szadek (1295–1870, od 1919)
Szczekociny (1470–1870, od 1923)
Szczerców (1364–1870)
Szreńsk (1383–1870)
Szydłów (1329–1870, od 2019)
Ślesin (1358–1579, 1618–1870, od 1921)
Śniadowo (1775–1870)
Tarczyn (1353–1870, od 2003)
Tarłów (1550–1870)
Tarnogóra (1548–1870)
Tarnogród (1567–1870, 1915–1919, od 1987)
Tuliszków (1458–1870, od 1919)
Turobin (1420–1870, od 2024)
Tuszyn (1416–1870, od 1924)
Tyszowce (1419–1870, od 2000)
Uchanie (1484–1870)
Ujazd (1428–1870, od 2023)
Uniejów (1331–1870, od 1919)
Urzędów (1405–1870, od 2016)
Waśniów (1351–1870)
Wąchock (1454–1870, od 1994)
Wąsosz (1436–1870)
Wąwolnica (1346–1870)
Widawa (1388–1870)
Wieniawa (1768–1870, 1916→***)
Wieruszów (1368–1870, od 1919)
Wierzbica (1469–1870)
Wierzbnik (1624–1870, 1916–1939→*)
Wilczyn (1458–1478, 1485–1870)
Wiskitki (1595–1870, 1916–1919, od 2021)
Wisznice (1579–1870)
Wisztyniec (1570–1870)
Wiślica (1345–1870, od 2018)
Wizna (1435–1870)
Wiżajny (1620–1870)
Władysławów (1727–1870, 1919–1934)
Włodowice (1386–1870, od 2023)
Włoszczowa (1539–1870, od 1916)
Wodzisław (1366–1870, od 2021)
Wohyń (1519–1870)
Wojsławice (1445–1870)
Wolanów (1773–1870)
Wolbórz (1273–1870, od 2011)
Wolbrom (1321–1870, od 1930)
Wysokie Mazowieckie (1503–1870, od 1919)
Wyszków (1502–1870, od 1919)
Wyśmierzyce (1338–1870, od 1922)
Zagórów (1407–1870, od 1919)
Zaklików (1565–1870, od 2014)
Zambrów (1430–1870, od 1919)
Zawichost # (1255–1888, od 1926)
Złoczew (1605–1870, od 1919)
Zwoleń (1425–1870, 1915–1919, od 1925)
Żarki (1382–1870, od 1949)
Żarnowiec (1340–1870)
Żarnów (1360–1577, 1655–1662, 1786–1870, od 2024)
Żółkiewka (1702–1870)
Żuromin (1767–1870, od 1925)
Żychlin (1397–1870, od 1924)

Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).

Dydaktyczny szlak rowerowy Panorama

Przez uroczysko Grzymiszew	Turek Obrzębin Grabieniec Babiak Grzymiszew Ruda Głogowa Felicjanów Władysławów Russocice
Dworski – rezydencje istniejące i utracone	Turek Obrzębin Słodków-Kolonia Słodków Wrząca Piętno Gozdów Imiełków Grzymiszew
U podnóża Wzgórz Malanowskich	Turek Obrzębin Słodków-Kolonia Słodków Wrząca Deszno Żdżenice Cisew Turkowice Turek
Doliną rzeki Kiełbaski	Turek Korytków Chlebów Laski Rogów Kaczki Plastowe Kaczki Średnie Marianów-Kolonia Kowale Księże Turkowice Turek
Doliną rzeki Teleszyny	Turek Korytków Chlebów Laski osadnik Gajówka Psary Przykona Bądków Pierwszy Stefanów Żeronice Ugory Długa Wieś Dobra Czajków Potworów Mikulice Stefanów Gąsin Kaczki Plastowe Rogów Laski Chlebów Korytków Turek
Szlak jezior powiatu tureckiego	Turek Korytków Chlebów Laski osadnik Gajówka Psary Przykona Zimotki Dąbrowa Słomów Kościelny Młyniska Paulinów Posoka Kuźnica Janiszewska Koźmin Głowy Janiszew Brudzew