Grudziądz

Wygląd przypnij ukryj Grudziądz
miasto na prawach powiatu
Ilustracja
Wieża Klimek, pomnik Żołnierza Polskiego na starym rynku, pomnik ułana z dziewczyną, zespół spichrzy, ogród różany w parku miejskim, Brama Wodna, mury miejskie, Bazylika św. Mikołaja
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Data założenia

X wiek

Prawa miejskie

ok. 1222–1231 (Christian z Oliwy)

18 czerwca 1291 (Meinhard z Querfurtu)

Prezydent

Maciej Glamowski

Powierzchnia

57,8 km²

Wysokość

50 m n.p.m.

Populacja (30.06.2023)
• liczba ludności
• gęstość


89 081
1541,19 os./km²

Strefa numeracyjna

56

Kod pocztowy

86-300 do 86-311

Tablice rejestracyjne

CG

Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiegoMapa konturowa województwa kujawsko-pomorskiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Grudziądz”GrudziądzGrudziądz
Położenie na mapie PolskiMapa konturowa Polski, u góry znajduje się punkt z opisem „Grudziądz”GrudziądzGrudziądz
Ziemia53°29′13″N 18°45′25″E/53,486944 18,756944
TERC (TERYT)

0462011

SIMC

0983333

Hasło promocyjne: Grudziądz – Miasto na szczęście
Grudziądz – Miasto otwarte
Urząd miejskiul. Ratuszowa 1
86-300 Grudziądz
Strona internetowa
BIP

GrudziądzⓘGrudziądz (łac. Graudentum, Graudentium, niem. Graudenz) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, na prawym brzegu Wisły. Jest czwartym pod względem ludności miastem w województwie kujawsko-pomorskim. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa toruńskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2022 r. Grudziądz był zamieszkiwany przez 89 450 osób.

Położenie

Pod względem historycznym Grudziądz leży w ziemi chełmińskiej. Miasto ciągnie się w kierunku południkowym ponad 12,5 km, natomiast w kierunku równoleżnikowym tylko 6,2 km.

Najbliżej położone miasta to: Radzyń Chełmiński (19 km), Nowe nad Wisłą (22 km), Łasin (25 km), Świecie nad Wisłą (26 km), Wąbrzeźno (32 km), Chełmno (34 km), Jabłonowo Pomorskie (34 km) oraz Kwidzyn (35 km). Miasto sąsiaduje z powiatem grudziądzkim i świeckim.

17 października 2008 roku został oddany do użytku odcinek autostrady A1 ze Swarożyna do Nowych Marz, co usprawniło komunikację w kierunku Trójmiasta. Natomiast 17 grudnia 2012 roku otwarto węzeł autostradowy, dzięki któremu Grudziądz zyskał bezpośrednie połączenie z autostradą w kierunku północnym (Gdańsk) oraz w południowym (Toruń).

Toponimia

W dawnych tekstach nazwa miasta występuje pod różnymi wersjami: Grudenc (1216), Grudenz (1222), Grudens, Grudene, Grudencz (1404), Cruzencz, Chrudencz, Gruzenz (tj. „Grudzieniec”), a także Gruthsanz, Grutscanz, Graudentum, Graudentium, Grawdencz, Growdencz, Graudenz, Grudziąs i Grudziądz.

Badacze od wielu lat spierają się o etymologiczne znaczenie nazwy. Część z nich wskazuje, iż nazwa pochodzi od wyrazu gród. Inni twierdzą, że od grudzistej ziemi, bogato występującej na tym terenie. Jeszcze inni uważają, iż jest ona pochodzenia pruskiego, co związane było z przenikaniem na linię Wisły żywiołu pruskiego. O obecności ludności pruskiej po obu stronach Wisły świadczą nazwy takich miejscowości, jak: Memino, Pałuty, Metława, Rytel, Wiąg i Zblewo. Stąd nazwy Tczew, Gniew i Grudziądz też są często wymieniane w spekulacjach o rodowodzie pruskim.

Ostatnio przeważa jednak pogląd, że nazwa miasta może najprawdopodobniej pochodzić od słowa gruda, lecz w kontekście średniowiecznego określenia cegły. Słowo cegła w tamtych czasach nie istniało, a zamiast tego używano porównań typu: „Mediolan z Marmuru”, „Buda z kamienia”, „Malbork z błota” itp. Dodatkowym faktem potwierdzającym tę tezę były liczne badania archeologiczne przeprowadzone w latach 2008–2009 na terenie Starego Miasta i przylegającej do niego Góry Zamkowej, gdzie nie odnotowano jednoznacznego odnalezienia tam śladów drewnianego grodu.

Warunki naturalne

Widok z wieży Klimek na Wisłę

Ukształtowanie terenu

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto położone jest w Kotlinie Grudziądzkiej. Powierzchnia kotliny na terenie miasta wynosi około 240 km², długość 20 km, a szerokość 18 km. Jej cechą charakterystyczną są kępy, które wznoszą się ponad 60 m nad poziomem doliny Wisły. Największą z nich jest Kępa Forteczna, wznosząca się na wysokość 86,1 m n.p.m. w północnej części miasta. Na południu natomiast wznosi się Kępa Strzemięcińska (79,3 m n.p.m.).

Obszary zielone

Park Miejski im. Piotra Janowskiego w Grudziądzu

W mieście lasy i grunty leśne zajmują 1124 ha (19% powierzchni miasta), a parki i zieleńce 196 ha (3,33%). Z tych ostatnich na uwagę zasługuje Park Miejski (38,7 ha) oraz tzw. planty nad Kanałem Trynka (6,4 ha) wraz z Ogrodem Botanicznym (0,5 ha).

Wody

Jezioro Rudnickie Wielkie

Grudziądz leży nad Wisłą, na 835 km biegu rzeki. Szerokość koryta rzeki w obrębie miasta wynosi od 320 do 500 m, a spadek rzeki – 0,2%. Głębokość koryta dochodzi do 9 m.

Miasto może pochwalić się bogatymi zasobami czwartorzędowych wód podziemnych. Grudziądz i jego okolice, zaliczone zostały do obszarów najwyższej ochrony w podziale na Główne Zbiorniki Wód Podziemnych Polski i oznaczone jako zbiornik nr 129.

W mieście znajdują się następujące zbiorniki wodne:

Klimat

Grudziądz położony jest w strefie klimatycznej umiarkowanej. Napływ różnorodnych mas powietrza powoduje, że teren ten odznacza się dużą zmiennością pogody oraz dużymi wahaniami przebiegu typów pogody. Istotną rolę dla klimatu odgrywa ukształtowanie obszaru i znaczne różnice wysokości w poszczególnych strefach Kotliny Grudziądzkiej.

Średnie dzienne nasłonecznienie wynosi od 4 do 5 h. Największe przypada w maju (7–8 h), najmniejsze w grudniu (1,3 h). Roczna ilość czasu nasłonecznienia wynosi około 1600 h. Średnie roczne zachmurzenie waha się między 6–8,5. Największe jest w listopadzie, najmniejsze w czerwcu. Średnia roczna temp. wynosi 8 °C. Najgorętszym miesiącem roku jest lipiec (ok. 19 °C), a najzimniejszym styczeń (–3 °C). Ważnym elementem klimatycznym są przymrozki. Okres występowania przymrozków dochodzi do 160 dni na rok. Średnio rocznie opady atmosferyczne wynoszą ok. 500 mm. Jednak jest to parametr o dużym rocznym zróżnicowaniu od 295 do 757 mm. Wiatry wieją najczęściej z kierunku południowo-zachodniego i są formowane pod wpływem kierunku biegu doliny Wisły. Prędkość wiatrów wiejących w Grudziądzu wynosi średnio około 3 m/s.

Powierzchnia miasta

Rok Powierzchnia
1880 18,8 km²
1934 28,3 km²
1939 28,3 km²
1945 28,6 km²
1954 43,5 km²
1975 58,7 km²
1988 58,74km²
2006 59,3 km²
2016 58 km²

Historia

Stanisław Kujot dość dokładnie opisuje chrześcijańskie początki Grudziądza (oraz nazwę miejscowości) na podstawie analizy istniejących po dziś dzień dokumentów: „... Tak samo się rzecz miała z ziemią chełmińską, która do Mazowsza należała i z niem razem w pierwszej połowie rządów Bolesława Chrobrego do państwa polskiego weszła. Mazowsze przedwiślanskie należało do Polski już za Mieszka I. Stosunek zaś ten zależności obu ziemi do Polski nie był przejściowy tylko, lecz trwały, bo zastajemy go jeszcze za Bolesława Śmiałego, kiedy tenże około r. 1065 zamierzając jakieś nowe biskupstwo założyć, prócz innych grodów mu także Grudziądz – Grudenczh –, a w Chełmnie – in Culmine – każdy dziewiąty targ, to jest dochody książęce z niego, i opłatę z karczem – nonum forum cum tabernario –, wreszcie wszystkie przewozy przez Wisłę od ujścia Bzury aż po morze – transitus omnes per Wyslam a Camen usque ad mare – wyznaczył.”

Wojciech Kętrzyński domyśla się, że darowizny te dla biskupstwa płockiego przeznaczone były. Nie było zaś przykładu, by chrześcijański książę ziemię jakąś z samodzielności wyzuł, a przy pogaństwie zostawił, owszem za podbiciem szło z powszechnego zwyczaju nawracanie. Choć tedy pisane źródła, których w kraju współczesnych albo bliskoczesnych brak zupełnie, o sprawie tej tak ważnej milczą, wniosek sam się nasuwa, że i Piastowie chrześcijańscy na Dolnym Powiślu, o ile ono do państwa ich należało, tak samo sobie postąpili...

Kalendarium

Zabytki

Zabytki gotyckie

Gotyckie zabytki Grudziądza znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego. Należą do nich:

Zabytkowe obiekty sakralne

Inne obiekty o znaczeniu turystyczno-zabytkowym

Hejnał grudziądzki

Grudziądzki hejnał odegrano po raz pierwszy z wieży zamkowej „Klimek” na Górze Zamkowej pod koniec 1935 roku. Odtąd codziennie w samo południe grano go aż do wybuchu II wojny światowej. Twórcą hejnału był kapelmistrz 64PP – Stanisław Szpulecki. Po wojnie wznowiono jego odgrywanie z wieży ratusza w 1956 r. Ponownie po przerwie zaczęto nadawać hejnał 18 czerwca 1995 r.

Demografia

Populacja

Do 1994 liczba mieszkańców Grudziądza systematycznie powiększała się (w latach 1980–1994 wzrost wynosił prawie 15%), jednak w ostatnich latach ma miejsce ujemny przyrost rzeczywisty ludności. Gęstość zaludnienia kształtuje się na poziomie charakterystycznym dla dużych miast Polski, wynosi 1690 osób na 1 km² (2004). Większość mieszkańców stanowią kobiety (ok. 51 tys.). Ludność Grudziądza zatrudniona jest głównie w branży produkcyjnej, w handlu i usługach, edukacji, administracji oraz ochronie zdrowia. W 2013 Grudziądz liczył 97 676 mieszkańców.

Niepełnosprawni w Grudziądzu

31 grudnia 2003 r. w Grudziądzu było 12 547 osób niepełnosprawnych (co stanowi 12,4% ogółu mieszkańców), w tym: 788 osób w wieku do 16 lat, 11 759 osób w wieku powyżej 16 lat. Główne cele działań miasta i gminy Grudziądz na rzecz osób niepełnosprawnych określa Program działań na rzecz osób niepełnosprawnych w Grudziądzu w latach 2004–2015.

Gospodarka

Od 2007 roku na terenie miasta znajduje się Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna.

Handel

Galeria Grudziądzka

W mieście działają cztery centra i jeden park handlowy oraz 1 dom handlowy oraz wiele supermarketów i marketów, w mieście tym wybudowano Skwer Handlowy. W mieście działa 11 salonów samochodowych. W 2012 otwarto centrum handlowe „Alfa”. Planowane jest kolejne duże centrum handlowe.

Projekt Made in Grudziądz

Projekt Made in Grudziądz powstał w 2013 roku z myślą o grudziądzkich przedsiębiorcach, promowaniu ich usług i produktów oraz samego miasta. Dzięki zrzeszeniu się w dużej grupie można podejmować większe wyzwania. Wspólne promowanie się przynosi zwiększony ruch klientów, a zarobione w ten sposób pieniądze przedsiębiorcy przeznaczają na nowe technologię, promocję i zwiększanie zatrudnienia. Warunkiem uczestnictwa w programie jest rejestracja firmy na terenie Gminy – Miasta Grudziądz.

Znane przedsiębiorstwa z Grudziądza

Infrastruktura

Transport

Transport drogowy Widok na śródmieście od strony południowej

Około 5 kilometrów od granic miasta przebiega 91, z której odchodzą dwie drogi krajowe przebiegające przez miasto 16 (Dolna Grupa – Grudziądz – Olsztyn – Ełk – Ogrodniki granica państwa z Litwą), 55 (Stolno – Grudziądz – Kwidzyn – Malbork – Nowy Dwór Gdański). Przez teren miasta przebiega również 534 (Grudziądz – Wąbrzeźno – Golub-Dobrzyń – Rypin) i 498 (Grudziądz ul. Paderewskiego – Grudziądz ul. Szosa Toruńska). Ważną rolę w rozwoju miasta odgrywa trasa średnicowa, dzięki której można dostać się na autostradę A1, E75 która łączy północ i południe Polski. W odległości nie przekraczającej 20 km od miasta znajdują się 4 węzły autostrady A1: Warlubie, Nowe Marzy, Grudziądz oraz Lisewo. W Grudziądzu jest 379 dróg o łącznej długości 220 km, 23 mosty, 9 kładek oraz 3 wiadukty o łącznej długości ponad pół kilometra. Po grudziądzkich drogach jeździ ponad 40 tysięcy pojazdów. W mieście organizacją komunikacji osobowej zajmuje się Urząd Miasta. Natomiast przewoźnikiem jest Miejski Zakład Komunikacji obsługujący linię tramwajową oraz linie autobusowe. W mieście funkcjonuje również ok. 500 taksówek. W okresie od 2010 – 2022 roku wybudowano 26 (w tym 1 w budowie) rond: im. gen. Andersa, im. gen. „Nila”, im. gen. Skalskiego, im. kard. Wyszyńskiego, im. ks. Popiełuszki, im. R. Dmowskiego, im. P. Jasienicy, im. W. Grabskiego, im. E. Kwiatkowskiego, im. gen. Maczka, im. Z. Herberta, im. rotm. W. Pileckiego, im. matematyka J. Sikorskiego, im. marsz. E. Rydza-Śmigłego, im. Lotników, im. gen. St. Sosabowskiego, im. Ryszarda Kaczorowskiego, im. Józefa Błachnio, im. Augustyna Blocha, im. Ireny Sendlerowej, im. ks. Janusza Majewskiego, im. chor. Jana Balcera, im. Janusza Bucholca, im. ks. prof. Janusza Pasierba, im. PePeGe i im. Damazego Klimka.

Transport kolejowy

Przez Grudziądz przebiegają 2 niezelektryfikowane linie kolejowe:

Szynobus SA106-002 na dworcu w Grudziądzu

Grudziądz jest drugim największym w Polsce miastem bez zelektryfikowanych kolei (po Gorzowie Wielkopolskim), i to mimo obecności systemu tramwajów elektrycznych.

W mieście obecnie istnieje 7 stacji kolejowych (w tym 1 w budowie):

Nazwa stacji
Grudziądz
Grudziądz Przedmieście
Grudziądz Mniszek
Grudziądz Owczarki
Grudziądz Rządz (w budowie)
Grudziądz Śródmieście
Grudziądz Tuszewo
Mosty

Most im. Bronisława Malinowskiego w Grudziądzu jest najdłuższym mostem drogowo-kolejowym w Polsce. Most ma 11 przęseł, a jego długość wynosi 1098 metrów.

Kilka kilometrów na południe od Grudziądza oddano w 2011 r. do użytku żelbetowy most autostradowy, który ma 1953,6 m długości i jest to najdłuższy most drogowy w Polsce.

Publiczny transport zbiorowy Schemat sieci tramwajowej i kolejowej w Grudziądzu (2011) Autobus MZK Grudziądz przy ul. Poniatowskiego Tramwaj przy ul. Konstytucji 3 Maja (przed remontem w latach 2021-2022)

Grudziądz jest najmniejszym miastem w Polsce posiadającym własną komunikację tramwajową, w mieście funkcjonuje jedna linia tramwajowa (nr 2). Tramwaje w Grudziądzu pojawiły się już w 1896 roku.

Transportem miejskim w Grudziądzu zarządza Wydział Komunikacji Miejskiej w Urzędzie Miejskim. Obsługę zapewniają Miejski Zakład Komunikacji, MZK wykonuje połączenia na 1 linii tramwajowej i 24 linii autobusowych (na 20 lipca 2020). Sieć tramwajowa jest jedną z najstarszych i najbardziej malowniczych w kraju. Jest bardzo ważna w życiu miasta, stanowi kręgosłup komunikacji w kierunku północ-południe. Obecnie trwa rozbudowa sieci tramwajowej i modernizacja istniejących sieci torowych.

PKS Grudziądz Sp. z o.o. to przedsiębiorstwo komunikacyjne powstałe 30 kwietnia 2004 po przekształceniu z Przedsiębiorstwa Państwowej Komunikacji Samochodowej w Grudziądzu. Firma świadczy usługi przewozowe na terenach powiatów: grudziądzkiego, świeckiego oraz wąbrzeskiego, a także zapewnia połączenia z największymi miastami w województwie: Bydgoszczą, Toruniem i Włocławkiem. Spółka realizuje także regularne kursy do Warszawy i Poznania.

Autobus PKS Grudziądz w trasie Transport lotniczy

Ochrona środowiska

Prawie 20% ogólnej powierzchni miasta stanowią lasy, parki i zieleńce, na których występuje ponad 400 gatunków roślin i zwierząt.

Miejskie Wodociągi i Oczyszczalnia Sp. z o.o. w Grudziądzu to spółka założona 23 grudnia 1899 r. Działała wtedy pod nazwą Wasserwerk Graudenz. Obejmuje swym zasięgiem działania nie tylko rejon miasta, ale również Gminę Grudziądz.

Pomniki przyrody

W mieście znajdują się 33 pomniki przyrody: 26 pojedynczych drzew, 6 grup drzew oraz 1 wychodnia skalna.

Bezpieczeństwo

Najstarszy dokument dotyczący pożarnictwa w Grudziądzu datuje się na 1760 rok. Powstanie Ochotniczej Straży Pożarnej w Grudziądzu było procesem, który trwał od 31 lipca 1875 do 30 maja 1876 roku. Obecnie istnieją w nim dwie jednostki Ratowniczo-Gaśnicze oraz jedna jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej.

Opieka zdrowotna

Regionalny Szpital Specjalistyczny w Grudziądzu

Na terenie miasta świadczenia zdrowotne zapewniają:

W mieście znajduje się zakład karny dla kobiet, który jest największą tego typu placówką w Polsce.

Edukacja

Zespół Szkół Technicznych oraz Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne w Grudziądzu

Kultura i sztuka

Centrum Kultury Teatr w Grudziądzu Grudziądzka Biblioteka Publiczna Muzeum grudziądzkie (dawny klasztor benedyktynek)

Centrum Kultury Teatr

Centrum Kultury Teatr w Grudziądzu swą działalność prowadzi głównie w obiektach teatru przy ul. Marszałka Focha i „Klubu Akcent” przy ul. Wybickiego. CKT zapewnia mieszkańcom i gościom miasta rozrywkę nie tylko tam, ale również na starym mieście, czy na Błoniach Nadwiślańskich.

Biblioteka Miejska w Grudziądzu

Biblioteka Miejska prowadzi działalność od ponad 50 lat. Mieści się w gmachu wybudowanym w latach 1908–1911. Od roku 1912 siedzibę znalazły tu muzeum oraz biblioteka niemiecka („Stadt Bibliothek Graudenz”) która działała do 1920 roku, kiedy Grudziądz odzyskał niepodległość i powrócił do granic Polski.

Muzeum w Grudziądzu

Muzeum grudziądzkie mieści się w dawnym klasztorze benedyktynek. Budynek zbudowany jest w stylu barokowym, w latach 1729–1731. Instytucja dzięki zróżnicowaniu ekspozycji umożliwia rozwój wielu różnych zainteresowań, przybliża kulturę materialną i duchową oraz daje okazję do zapoznania się z aktualnymi trendami sztuki.

Grudziądzkie Towarzystwo Kultury

Założone w 1976 r., prowadzi intensywną działalność kulturalną i wydawniczą.

Chóry

XX Zjazd Kawalerzystów

Zespoły powiązane z miastem

Kina

Istniejące:

Nieistniejące:

Legendy i mity związane z Grudziądzem

Oblężenie Grudziądza przez Szwedów Erik Dahlbergh, oblężenie Grudziądza przez Szwedów w 1656 r.

Legenda ta opowiada o tym, jak to przez 7 lat grudziądzki zamek bezskutecznie był oblegany przez Szwedów. Najeźdźca chciał poczekać, aż w mieście zabraknie pożywienia i jego mieszkańcy poddadzą się sami. Większość załogi i mieszczan była gotowa poddać się Szwedom. Pewnego dnia mieszczanin o imieniu Michałko wpadł na genialny pomysł. Do działa armatniego wsadził łeb ostatniego wołu i kawałek chleba, po czym wystrzelił je na drugi brzeg Wisły, gdzie czekali Szwedzi. Gdy ci zobaczyli, że mieszkańcy mają jeszcze tak duże zapasy żywności, że mogą nią strzelać z armaty, postanowili odstąpić od oblężenia zamku.

Jadwiga przy studni zamkowej

W czasie gdy wojska szwedzkie okupowały Grudziądz, pewna piękna mieszczanka o imieniu Jadwiga zakochała się bez pamięci w oficerze szwedzkim, z wzajemnością! Ich miłość była tak ogromna, że zaplanowali wspólną ucieczkę do Szwecji. Gdy usłyszał o tym ojciec Jadwigi (wielki patriota) wściekł się i kazał zamordować ukochanego córki, oczekującego Jadwigi przy zamkowej studni. Gdy wybranka serca przybyła na miejsce, przeżyła wielki szok i popadła w rozpacz widząc martwe ciało ukochanego. Zrozpaczona wrzuciła do głębokiej studni wszystkie kosztowności, przygotowane na podróż i wstąpiła do miejscowego klasztoru benedyktynek. Według legendy, do dziś dnia nikomu nie udało się jeszcze wydobyć tych skarbów.

Jak Mikołaj Kopernik zaprojektował kanał Trynka Kanał Trynka

Grudziądz położony był nad Wisłą, jednak jej wody nie nadawały się do picia. Z tego powodu mieszczanie w XIII w. doprowadzili do miasta wodę z jeziora Tuszewo, które znajdowało się na wschód od miasta. W tym celu poszerzono strugę płynącą z jeziora do Wisły. W ten sposób powstał strumień, który mógł napędzać młyny krzyżackie (stąd późniejsza nazwa Potok Młyński). Jednak wody jeziora szybko zostały wyeksploatowane, więc trzeba było znaleźć nowe źródło wody pitnej. Znaleziono je w okolicznych lasach osady Węgrowo (dziś wieś Pastwiska). W 1386 r. mieszkańcy rozpoczęli budowę 8 km kanału, noszącego nazwę Rów Hermana (od imienia swego twórcy). Po złączeniu go z Potokiem Młyńskim, kanał zapewniał wystarczającą ilość wody przez następne 150 lat. Niestety na początku XVI w. i te źródła zostały wyczerpane i w mieście zaczęło brakować wody (co więcej wody Wisły zostały skażone bakteriami cholery). W marcu 1522 r. w Grudziądzu odbywał się sejmik generalny, na który 21 marca przybył Mikołaj Kopernik. Legenda mówi, że gdy wielki uczony usłyszał o kłopotach mieszkańców Grudziądza, natychmiast postanowił im pomóc. Po dokładnym przestudiowaniu map okolic miasta miał zaproponować wykopanie kanału, prowadzącego wody z rzeki Osy do miasta, a dalej do Wisły. Mieszkańcy wysłali do Zygmunta I Starego prośbę o pozwolenie budowy nowego kanału, jednak dopiero jego syn, Zygmunt August, pozwolił na budowę. Oddanie Kanału Trynka do użytku nastąpiło w 1552 r. podczas pobytu króla w Grudziądzu.

Nieszczęśliwa miłość Katarzyny i Johana Jezioro Tarpno

Pod koniec XVI w. grudziądzki starosta Jan Zborowski sprowadził do miasta olenderskich osadników (mennonitów). Osiedlili się oni m.in. w Owczarkach, zakładając osadę i stawiając pierwsze domy. Pewnego roku, w Noc Świętojańską, okoliczna młodzież spotkała się nad Kanałem Trynka, gdzie wrzucano do wody wianki i tańczono przy ogniskach. Do grudziądzan dołączył młody Holender o imieniu Johan. W tłumie młodych dziewcząt zauważył piękną złotowłosą dziewczynę. Piękność nosząca imię Kasia, również dostrzegła urodziwego cudzoziemca. Młodzi zakochali się w sobie od pierwszego wejrzenia. Cóż z tego, kiedy dziewczyna była już zaręczona z Kacprem (synem młynarza z Kłódki). Miłość młodych była tak wielka, że mimo ciągłych przeciwności losu, spotykali się po kryjomu. Ich szczęście nie trwało jednak długo, ponieważ o wszystkim dowiedział się Kacper. Młynarz poprosił parobków, aby wybili Johanowi Kasię z głowy. Zaczaili się na niego i dopadli wracającego z randki. Okrutnie potraktowali młodzieńca i nieprzytomnego wrzucili do Trynki. Chłopak utonął, a gdy Kasia dowiedziała się o jego śmierci, zrozpaczona rzuciła się do wody, po czym silny prąd porwał jej młode jeszcze życie w odmęty Trynki. Do dziś dnia, w Noc Świętojańską, miejscowym rybakom na jeziorze Tarpno ukazują się duchy Kasi i Johana, które szukają się wzajemnie.

Zbójnik Materna

Przed laty, Grudziądz otoczony był niedostępnymi borami i kniejami. Rozległe lasy były kryjówkami rozmaitych przestępców i rozbójników, wśród których prym wiódł rozbójnik Materna. Wielki to był banita, którego okrutne wyczyny głośnym echem rozchodziły się po całej ziemi chełmińskiej. Materna napadał na kupców, którzy wozili towary do grudziądzkiego grodu, na okoliczne folwarki siejąc gwałt, mord i pożogę. Nie gardził również łupami z grabieży posłów, co powodowało niemałe zawirowania polityczne. Materna to był chłop jak dąb, wysoki na ponad siedem łokci, w barach tak szeroki, że do karczmy wchodził bokiem. Silny był ponoć tak bardzo, że drzewa wyrywał z korzeniami i przenosił największe głazy narzutowe. Twarz porośnięta rudym zarostem cała oszpecona była bliznami, których dorobił się jeszcze za młodu praktykując swe zbójeckie rzemiosło. W ten sposób budził strach samym swym widokiem. Kroniki miejskie wspominają o jego napaści na bogatego kupca Marcina Robenwalda w 1501 roku. Ten wniósł protest do samego króla, że w okolicy zamku grudziądzkiego kupcy i zwykli ludzie nie zaznają spokoju przez jednego banitę. Król interweniował u starosty grudziądzkiego, Pawła Sokołowskiego, który zebrał co przedniejszego chłopa z okolicy i zorganizował zasadzkę. Wpierw wśród ludu rozpuścił wieści o rzekomym transporcie złota do skarbca malborskiego, później przy drodze ku Malborkowi ulokował swych ludzi. Jednym z owych ludzi był Maćko, syn kowala, który od dwóch lat bezskutecznie starał się o rękę córki starosty. Zabiegi o rękę starościńskiej córki na nic się nie zdawały, gdyż różnice stanu były zbyt duże, a i postura Maćka nie była imponująca. Maćko, choć wątły, łeb miał na karku. Postanowił dorwać zbója fortelem. W noc poprzedzającą transport złota podmienił drewniane bele mostu przez Osę na cieniutkie deseczki, licząc na to, że zatrzyma to Maternę. Już pod Świerkocinem Materna bez większych trudności poradził sobie ze strażą konwoju i uprowadził skrzynie ze złotem, uciekając ku Malborkowi. Jakież było jego zaskoczenie, gdy po chwili z obu stron drogi wyskoczyli zbrojni rycerze pod wodzą samego starosty Sokołowskiego. Rozbójnik nie dał jednak za wygraną i ciął bezlitośnie swym mieczem, rozpruwając brzuchy obrońców prawa. Strach ogarnął pozostałych, którzy nie zdołali zatrzymać uciekającego zbója. Kiedy ten przejeżdżał przez Osę, pod ciężarem wielkiego chłopa i jego strasznego rumaka maćkowy most się zawalił, a Materna wpadł w otchłań wartkiej wtedy rzeki. Wtedy chłopiec ogłuszył go waląc z całej siły kamieniem w rudy łeb rozbójnika. Kiedy nadjechała wreszcie pogoń starosty, Materna leżał już nieprzytomny. Starosta zabrał zbója i zamknął go w zamkowym lochu w wieży Klimek. Maćko natomiast w nagrodę za spryt i męstwo dostał zgodę Sokołowskiego na poślubienie córki. Zbójnik Materna uniknął katowskiego miecza. Po 30 latach spędzonych w lochu zamkowym został ułaskawiony i wypuszczony. Czas spędzony w więzieniu ostudził watażkę. Podobno osiadł gdzieś nad jeziorem Tarpno, gdzie do końca wiódł swój pustelniczy żywot.

Imprezy kulturalne

Media

Obecne Historyczne Grudziądz w filmie

Sport i rekreacja

Solanki

Kluby sportowe

Stadion Miejski w Grudziądzu Klub Wioślarski Wisła w Grudziądzu

W Grudziądzu funkcjonuje 39 klubów sportowych, które prowadzą łącznie 53 sekcje.

W latach 80. na stadionie grudziądzkiej „Olimpii” rozegrała swoje spotkanie młodzieżowa reprezentacja Francji z Zinédinem Zidanem w składzie.

Kluby i stowarzyszenia osób niepełnosprawnych

Baseny

Inne

Ogrody działkowe

Planetarium

W 1964 roku w Grudziądzu powstało Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne. Odbywają się tutaj co jakiś czas seanse i dni otwarte dla wszystkich chętnych. Grudziądzkie Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne jest też organizatorem Ogólnopolskiego Młodzieżowego Seminarium Astronomicznego (OMSA) im. prof. Roberta Głębockiego. W 2008 roku odbył się już dwudziesty czwarty finał tego konkursu. W latach 2020–2021 z powodu pandemii COVID-19 seanse w Planetarium odbyła się wyłącznie przez portal internetowy YouTube na profilu Planetarium i Obserwatorium – Grudziądz. Obecnie seanse odbywają się wyłącznie po wcześniejszym uzgodnieniu.

Polityka i administracja

Podział administracyjny

Status administracyjny miasta

Przynależność i funkcja administracyjna miasta Grudziądza od 1772 roku
Okres Państwo Zwierzchność Jednostka administracyjna Status miasta Funkcja miasta
1772–1824 Królestwo Prus Prusy Zachodnie, rejencja kwidzyńska Landkreis Graudenz siedziba landrata (starosty)
1824–1878 Królestwo Prus od 1871 Cesarstwo Niemieckie Prusy, rejencja kwidzyńska Landkreis Graudenz siedziba landrata
1878–1900 Cesarstwo Niemieckie Prusy Zachodnie, rejencja kwidzyńska Landkreis Graudenz siedziba landrata
1900–1920 Cesarstwo Niemieckie Prusy Zachodnie, rejencja kwidzyńska Stadtkreis Graudenz powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1920–1939 Rzeczpospolita Polska województwo pomorskie Powiat – miasto Grudziądz powiatu grodzkiego i siedziba powiatu ziemskiego
1939–1945 Rzesza Niemiecka Gdańsk-Prusy Zachodnie, rejencja kwidzyńska Stadtkreis Graudenz powiatu grodzkiego i siedziba powiatu ziemskiego
1945 luty-kwiecień*** Rzeczpospolita Polska województwo pomorskie Powiat – miasto Grudziądz powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1945–1950 Rzeczpospolita Polska województwo pomorskie Powiat – miasto Grudziądz powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1950–1952 Rzeczpospolita Polska województwo bydgoskie Powiat – miasto Grudziądz powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1952–1975 Polska Rzeczpospolita Ludowa województwo bydgoskie Powiat – miasto Grudziądz powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1975–1989 Polska Rzeczpospolita Ludowa województwo toruńskie miasto Grudziądz siedziba gminy grudziądz
1989–1998 Rzeczpospolita Polska województwo toruńskie miasto Grudziądz siedziba urzędu rejonowego
od 1999 Rzeczpospolita Polska województwo kujawsko-pomorskie miasto na prawach powiatu miasto na prawach powiatu i siedziba władz powiatu
Ratusz w Grudziądzu

Administracja samorządowa

Grudziądz posiada status miasta na prawach powiatu. Oznacza to, że gmina miejska wykonuje zadania powiatu. Organem stanowiącym samorządu jest Rada Miejska Grudziądza, składająca się z 23 radnych, którzy są wybierani w 4 okręgach wyborczych, od 2018 na okres 5-letniej kadencji. W szczególności określa politykę rozwoju Miasta. Organem wykonawczym samorządu jest Prezydent miasta Grudziądza. Siedziba Prezydenta Grudziądza i Rady Miejskiej znajduje się w Ratuszu Miejskim.

Miasto jest siedzibą władz gminy Grudziądz i powiatu grudziądzkiego.

Grudziądz jest członkiem Związku Miast Polskich, Federacji Miast Kopernikańskich, Ogólnopolskiej Federacji Młodzieżowych Samorządów Lokalnych i Związku Miast Nadwiślańskich.

Starostwo Powiatowe w Grudziądzu Obecne władze miasta

Polityka

Mieszkańcy Grudziądza wybierają posłów na Sejm z okręgu wyborczego nr 5 oraz jednego senatora z okręgu wyborczego nr 12. Natomiast posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego numer 2. Z kolei z mieszkańcami powiatu: brodnickiego, golubsko-dobrzyńskiego, grudziądzkiego, rypińskiego i wąbrzeskiego wybierają 5 z 30 radnych do Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego (okręg wyborczy nr 3). Reprezentantami Grudziądza w sejmiku kujawsko-pomorskim wyłonionymi w wyborach samorządowych w 2024 są: Michał Czepek (KO) i Robert Malinowski (KO).

Parlamentarzyści

Grudziądz posiada jedynego przedstawiciela w X kadencji w Sejmie, będącego Sekretarzem Stanu przy MSWiA:

Ponadto od wyborów parlamentarnych 2023 swoje biura w mieście posiadają:

Posłowie do Parlamentu Europejskiego posiadający biura poselskie w mieście:

Dzielnice i osiedla Grudziądza

Podział administracyjny Grudziądza

W północnej części miasta dominuje zabudowa jednorodzinna, centralną część miasta stanowi stara, zabytkowa zabudowa śródmiejska, natomiast w południowej usytuowane są dzielnice przemysłowo-składowe, a także duże osiedla mieszkaniowe z „wielkiej płyty”. Grudziądz dzieli się na poszczególne dzielnice i osiedla:

Cmentarze

Brama cmentarza przy ul. Cmentarnej Bazylika pw. św. Mikołaja w Grudziądzu Kościół pw. św. Franciszka Ksawerego

Wspólnoty wyznaniowe

Wyznania według spisów z końca XIX i początku XX w.

Współcześnie

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:

Buddyzm

Kościoły katolickie:

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny:

Kościoły protestanckie:

Świadkowie Jehowy:

Świecki Ruch Misyjny „Epifania”

Grudziądz jako garnizon wojskowy

Jednostki stacjonujące przed 1939

Tablica odsłonięta przez dawnych absolwentów CWKaw., upamiętniająca ich konie na Błoniach Nadwiślańskich w Grudziądzu

Jednostki stacjonujące po 1945 (rozwiązane)

Jednostki stacjonujące po 1945

27 września 2007 roku odbyły się w Grudziądzu manewry wojskowe pod kryptonimem „Opal 07”.

Do nazwy miasta odwoływały się okręty niemieckiej marynarki wojennej. Od 1913 r. do końca I wojny światowej w Kaiserliche Marine służyły krążowniki lekkie typu Graudenz: SMS „Graudenz” i SMS „Regensburg”.

Honorowi obywatele Grudziądza

Tytuł „Honorowego Obywatela Miasta Grudziądza” przyznawany jest przez Radę Miasta, za szczególne zasługi w działalności gospodarczej, politycznej, naukowej, kulturalnej i społecznej dla Rzeczypospolitej Polskiej lub miasta Grudziądza. Inicjatywę uchwałodawczą w tym zakresie posiada: prezydent, przewodniczący rady oraz grupa co najmniej 10 radnych. Rada Miasta może również podjąć uchwałę o pozbawieniu godności honorowego obywatelstwa, gdy honorowy obywatel dopuścił się czyn, wskutek którego stał się honorowego obywatelstwa niegodny.

Wyróżnieni

W reprezentacyjnej sali sesyjnej grudziądzkiego Ratusza, 29 września 2010 odsłonięto portrety Honorowych Obywateli Miasta Grudziądza. Autorką obrazów jest malarka Maja Wolf.

Data nadania: Laureat Uwagi:
26 kwietnia 1923 Ferdynand Foch marszałek Francji i Polski
1932 Julian Szychowski senator RP, szambelan papieski, wieloletni przewodniczący Rady Miejskiej
21 lutego 1938 Damazy Klimek kupiec, działacz narodowy i społeczny
21 lutego 1938 Alojzy Ruchniewicz przemysłowiec, działacz narodowy i społeczny
15 października 1938 Edward Rydz-Śmigły marszałek Polski
10 czerwca 1992 Jan Ładoś rotmistrz 18 Pułku Ułanów Pomorskich
10 czerwca 1992 Salomea Sujkowska lekarz, działaczka społeczna, założycielka grudziądzkiego Klubu Inteligencji Katolickiej
21 grudnia 1994 ks. Zdzisław Peszkowski kapelan Rodzin Katyńskich i pomordowanych na Wschodzie
18 września 1996 Bronisław Malinowski lekkoatleta-biegacz, wielokrotny medalista mistrzostw Europy i mistrz olimpijski; tytuł nadany pośmiertnie
16 października 2003 Jan Paweł II papież; tytuł nadano w 25. rocznicę pontyfikatu
14 września 2005 Czesław Szachnitowski artysta plastyk, wieloletni nauczyciel w II LO im. króla Jana III Sobieskiego
27 czerwca 2007 Ludwik Rydygier światowej sławy chirurg; tytuł nadany pośmiertnie
4 listopada 2009 ks. infułat Tadeusz Nowicki wieloletni proboszcz parafii pw. św. Mikołaja w Grudziądzu
8 czerwca 2022 Karola Skowrońska bibliotekarka, działaczka kulturalna i społeczna, pomysłodawczyni Zjazdu Kawalerzystów II RP

Miasta partnerskie

Miasto Kraj Data podpisania umowy
Gütersloh  Niemcy wrzesień 1989
Falun  Szwecja maj 1991
Nanning  Chiny październik 2011

Sąsiednie gminy

Dragacz, Grudziądz (gmina wiejska), Rogóźno

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Przyjmuje się, że w okresie przynależności Grudziądza do biskupa Chrystiana między 1222, a 1231 miasto mogło najprawdopodobniej otrzymać prawa miejskie.
  2. ↑ Najstarsze hasło promujące Grudziądz, wybrane w drodze konkursu zorganizowanego w 2004 roku.

Przypisy

  1. ↑ a b Grudziądz – historia miejscowości , Wirtualny Sztetl  .
  2. ↑ Zamek w Grudziądzu, MarcinM. Wiewióra MarcinM., Gród i zamek w państwie krzyżackim – miejsce tradycji czy tradycja miejsca?, t. 24, Toruń: Instytut Archeologii Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2016 (Archaeologia Historica Polona), s. 204, Cytat: „Zwykle przyjmuje się, że gród na terenie dzisiejszej Góry Zamkowej powstał w X w., jednak wyniki badań archeologicznych prowadzonych w Grudziądzu w latach 2008–2009 wykazały, że wzgórze zamkowe było zasiedlone już w neolicie i epoce brązu. Na okres od 2. połowy VII do VIII wieku datowane są pierwsze ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego (...)”  (pol.).
  3. ↑ a b KrystynaK. Zielińska-Melkowska KrystynaK., Lokacja Grudziądza w roku 1291: studium historyczno-archiwalne, Toruń 1991, Rozdział 2, s. 23–29  (pol.).
  4. ↑ Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny , demografia.stat.gov.pl   (pol.).
  5. ↑ Grudziądz miasto otwarte   (pol.).
  6. ↑ Heinrich Zedler: Grosses Vollständiges Universallixicon aller Wissenschaften und Künste. T. 11. Halle i Leipzig: Heinrich Zedler, 1765, s. 636.
  7. ↑ Orbus Latinus. .
  8. ↑ Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny , demografia.stat.gov.pl  .
  9. ↑ „Do Grudziądza w 42 minuty. Bez mandatu!”. gazeta.pl, 5 października 2008.
  10. ↑ Autostrada A1 Nowe Marzy – Toruń – otwarta.
  11. ↑ a b c d e f g h NataliaN. Bator NataliaN., Rozwój administracyjny Grudziądza, „Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza”, Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, 26 lutego 2020   (pol.).
  12. ↑ EwaE. Siatkowska EwaE., Rodzina języków zachodniosłowiańskich, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, s. 22, ISBN 83-01-10061-3, OCLC 830057641 .
  13. ↑ Przyczynek do etymologii nazwy miasta Grudziądza , Kujawsko-Pomorska Bliblioteka Cyfrowa  .
  14. ↑ Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r. , warmaz.pl, 2018   (pol.).
  15. ↑ a b WiesławW. Sieradzan WiesławW., ZenonZ. Kozieł ZenonZ., Prusy Królewskie i Warmia – Grudziądz, AntoniA. Czacharowski (red.), Atlas Historyczny Miast Polskich, t. 1, Atlas Historyczny Miast Polskich, Toruń 1997   (pol. • niem.).
  16. ↑ Anna Wajler Grudziądzkie parki w: Rocznik Grudziądzki t. XV, Grudziądz 2003, ISSN 0080-4364.
  17. ↑ Zbigniew Otremba Grudziądz. Kronika dziejów miasta. Wyd. Regnum, Gdańsk 1999. s. 126, ISBN 83-907707-1-7.
  18. ↑ http://stona50.byethost10.com/epoka/e11931.html
  19. ↑ a b Ks. dr Stanisław Kujot; Kto założył parafie w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej? cz. 1; (s. 10,11), Toruń 1902 .
  20. ↑ Zamek w Grudziądzu, MarcinM. Wiewióra MarcinM., Gród i zamek w państwie krzyżackim – miejsce tradycji czy tradycja miejsca?, t. 24, Toruń: Instytut Archeologii Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2016 (Archaeologia Historica Polona), s. 204, Cytat: „Wyniki badań archeologicznych prowadzonych w Grudziądzu w latach 2008–2009 wykazały, że wzgórze zamkowe było zasiedlone już w neolicie i epoce brązu. Na okres od 2. połowy VII do VIII wieku datowane są pierwsze ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego (...)”  (pol.).
  21. ↑ KrystynaK. Borucińska KrystynaK., Grudziądzkie szkice poetyckie (aspekt historyczny), Wydawnictwo SUPER, 2003, s. 75  (pol.).
  22. ↑ a b c d e Grudziądz. Historia miejscowości , sztetl.org.pl   (pol.).
  23. ↑ EdwardE. Wiśniewski EdwardE., Bitwa nad jeziorem Rządz, „Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza”, Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, Grudziądz, 15 maja 2013  (pol.).
  24. ↑ „Przebudzenie zaścianka”, Wydawnictwo Morskie Gdynia 1964, s. 114.
  25. ↑ Historia Grudziądza na portalu e-grudziądz. . .
  26. ↑ M.P. z 1946 r. nr 42, poz. 82 „za bohaterską pracę przy odbudowie swego straszliwie zniszczonego miasta i fabryk”.
  27. ↑ Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983 ISBN 83-217-2329-2, s. 129.
  28. ↑ WładysławW. Kurkiewicz WładysławW., 25 lat Polski Ludowej, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1971, s. 119  (pol.).
  29. ↑ Budynki dawnej fabryki maszyn. Zespołowa . 2007. .
  30. ↑ Grudziądz w liczbach , Polska w liczbach  , liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  31. ↑ Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna > Podstrefy PSSE > Województwo Kujawsko-Pomorskie.
  32. ↑ PH Unia Park, CH Alfa, CH Galeria Grudziądzka, CH Stara Kuźnia, CH Real, DH Orzeł.
  33. ↑ „Zmieniamy Grudziądz”. Grudziądz.pl, 19 października 2007.
  34. ↑ „Z gruzów wyłoni się galeria”. Nowości.com.pl, 23 listopada 2007.
  35. ↑ Grudziądz: Lepszy brak kierowców w MZK niż prywatny przewoźnik , transport-publiczny.pl   (pol.).
  36. ↑ Ogólnopolska Baza Kolejowa. . (pol.).
  37. ↑ Karol Trammer: Miasta niezelektryfikowane. .
  38. ↑ a b KolejowyK. Portal KolejowyK., Ruszyły prace przy budowie przystanku Grudziądz Rządz , Kolejowy Portal, 5 kwietnia 2024  (pol.).
  39. ↑ arb: Dwukilometrowy most pod Grudziądzem. Dłuższego w Polsce nie ma. Wprost, 2011-04-04. . (pol.).
  40. ↑ Rozkład jazdy. PKS Grudziądz Sp. z.o.o. . .
  41. ↑ EC135 na nowym lądowisku w Grudziądzu - Lotnicza Polska , lotniczapolska.pl  .
  42. ↑ Miejskie Wodociągi i Oczyszczalnia sp. z o.o. w Grudziądzu o nas.
  43. ↑ a b c d e Poznaj Grudziądz – Poznaj Grudziądz z dobrej strony!   (pol.).
  44. ↑ mowimydosc.pl. mowimydosc.pl. .
  45. ↑ „Andrzej Wajda realizuje film w Grudziądzu”. gazeta.pl, 10 sierpnia 2008.
  46. ↑ „Grudziądz. Pierwszy klaps u Wajdy”. e-teatr.pl, 8 sierpnia 2008.
  47. ↑ PiotrP. Bilski PiotrP., #zostańwdomu i obejrzyj film „Ognisty jeździec”. Zdjęcia do niego kręcono w Grudziądzu w 1998 roku , Gazeta Pomorska, 11 kwietnia 2020   (pol.).
  48. ↑ Redakcja, Tak powstawał odcinek serialu „Rodzinka.pl” w Grudziądzu , Grudziądz Nasze Miasto, 15 stycznia 2021   (pol.).
  49. ↑ Geotermia Grudziądz. geotermiagrudziadz.pl. .
  50. ↑ Solanki.
  51. ↑ Bractwo Wodniaków. bractwowodniakow.pl. .
  52. ↑ Poland v France, 04 August 1989.
  53. ↑ W. Gostomczyk GKS „Olimpia” Grudziądz. Rok założenia 1923, Grudziądz 2006, s. 31.
  54. ↑ Powrót do ratusza. Andrzej Cherek nowym sekretarzem Grudziądza , Serwis Samorządowy PAP  (pol.).
  55. ↑ MarcinM. Gębski MarcinM., MarcinM. Kowalewski MarcinM., Radni powołali Skarbnika Miasta , Grudziądz, 20 marca 2019  (pol.).
  56. ↑ LogonetL. Sp LogonetL., Marcin KowalewskiM.K. Programmers: Marcin ‘MiGoo’ Gębski Marcin KowalewskiM.K., Reprezentanci Grudziądza w Sejmiku Województwa , Grudziądz   (pol.).
  57. ↑ Ośrodki buddyjskie w Polsce. . .
  58. ↑ o. Dionizy Awksietijuk: Poświęcenie nowoerygowanej parafii w Grudziądzu.. diecezjalp.cerkiew.pl, 1 listopada 2021. .
  59. ↑ gazeta olsztyńska.pl. szort.pl. .
  60. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org  .
  61. ↑ „Ćwiczenie taktyczne z wojskami pk. OPAL ’07”. mon.gov.pl, 24 września 2007.
  62. ↑ Twoje-MiastoT.M. Sp Twoje-MiastoT.M., Odsłonięcie portretów Honorowych Obywateli , grudziadz.twoje-miasto.pl   (pol.).
  63. ↑ BIP – Uchwały RMG IX/53/1994 , biparchiwum.grudziadz.pl  .
  64. ↑ a b c Miasta partnerskie. . . (pol.).

Bibliografia

Linki zewnętrzne

 Grudziądz
Części miasta wg TERYT
Dzielnice
Osiedla
Części miasta o charakterze zieleni miejskiej

Herb Grudziądza

Województwo kujawsko-pomorskie
Miasta na prawach powiatu
Powiaty
Inne zagadnienia

Gmina Grudziądz
Sołectwa
Miejscowości niesołeckie

Herb gminy Grudziądz

Powiat grudziądzki
Miasta
Gminy miejsko-wiejskie
Gminy wiejskie

Herb powiatu grudziądzkiego

Miasta województwa kujawsko-pomorskiego
Miasta na prawach powiatu
Miasta powiatowe
Miasta gminne do 8 tys. mieszkańców
Miasta gminne powyżej 8 tys. mieszkańców

Herb województwa kujawsko-pomorskiego

Kontrola autorytatywna (miasto na prawach powiatu):Encyklopedia internetowa: