Język niemiecki

Deutsch

Obszar	Europa
Liczba mówiących	język ojczysty dla 95 mln osób, uczących się 80 milionów osób
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
języki indoeuropejskie języki germańskie języki zachodniogermańskie język niemiecki
Status oficjalny
język urzędowy	Austria  Belgia  Liechtenstein  Luksemburg  Niemcy  Szwajcaria  Unia Europejska (język oficjalny i roboczy) Pozostałe miejsca: Trydent-Górna Adyga, Włochy (język urzędowy regionu autonomicznego, obok włoskiego) Polska (język urzędowy/pomocniczy w 27 gminach województwa opolskiego) i w 1 gminie województwa śląskiego) Alzacja, Mozela, Francja (język regionalny regionu administracyjnego i departamentu regionu Lotaryngia) Krahule/Blaufuß, Słowacja (język urzędowy gminy, obok słowackiego) Watykan (oficjalny język Gwardii Szwajcarskiej)
Organ regulujący	Międzypaństwowa Komisja Ortografii Niemieckiej
UNESCO	1 bezpieczny↗
Ethnologue	1 narodowy↗
Kody języka
ISO 639-1	de
ISO 639-2	deu/ger
ISO 639-3	deu
IETF	de
Glottolog	stan1295
Ethnologue	deu
GOST 7.75–97	нем 481
WALS	ger, gbl, gha, gma, gth, gti
SIL	deu
Występowanie
Świat niemieckojęzyczny
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku niemieckim Słownik języka niemieckiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język niemiecki (niem. deutsche Sprache, Deutsch /dɔɪ̯t͡ʃ/) – język z grupy zachodniej języków germańskich rodziny indoeuropejskiej.

Formy, odmiany, zasięg

Język niemiecki w Niemczech (Binnendeutsch) występuje w trzech formach/wariantach językowych: język standardowy (wysokoniemiecki, Hochdeutsch), język potoczny (języki potoczne)(Umgangssprache), dialekty. Dialekty dolnoniemieckie (Niederdeutsch) zostały uznane za język regionalny (Regionalsprache). Istnieją też odmiany (warianty) (Varietäten) języka niemieckiego: w Austrii (Österreichisch, österreichisches Deutsch) i w Szwajcarii (Schweizerhochdeutsch, schweizerisches Deutsch). Ponadto język niemiecki jest używany jako język urzędowy w Luksemburgu (obok języka luksemburskiego i francuskiego), Liechtensteinie, w części Belgii.

Języki zachodniogermańskie

W skład języków zachodniogermańskich, które przede wszystkim ze względów politycznych, a nie lingwistycznych są powszechnie uważane za „jeden język niemiecki” wchodzą:

• alemański (Szwajcaria, Liechtenstein, Alzacja, Szwabia, w tym południowa część landu Badenia-Wirtembergia i Vorarlberg)
• bawarski (Górna Bawaria, Dolna Bawaria, Górny Palatynat, Południowy Vogtland, Austria – oprócz kraju związkowego Vorarlberg, Samnaun w Gryzonii, Prowincja Bolzano, dawniej także część Szumawy i Lasu Czeskiego na terenie Czech i Moraw)
• górnofrankijski (Frankonia),
• środkowofrankijski, zwany też zachodniośrodkowoniemieckim (Hesja, Palatynat, mowa okolic Kolonii i wschodniej Mozeli),
• wschodniośrodkowogórnoniemiecki (do którego można zaliczyć „Standardhochdeutsch”, oraz gwary z obszaru Górnej Saksonii, Turyngii, Anhaltu, południowej Brandenburgii oraz ze Śląska; dawniej również Prusy Górne, Sudety) oraz
• dolnoniemiecki (Dolna Saksonia, Meklemburgia, północna Brandenburgia, Pomorze – obecnie tylko Przednie, dawniej również Prusy Dolne; historycznie również język niderlandzki (dolnofrankijski), a za nim afrikaans stanowią odmianę języka dolnoniemieckiego).

Wpływ na inne języki

Języki niemieckie (często w kontakcie z innymi językami) odegrały kluczową rolę w kształtowaniu się kilku innych języków. Przykładem jest tu wykształcony w średniowieczu język jidysz. W XIX wieku natomiast z kilku etnolektów niemieckich w Pensylwanii wykształciła się odmiana pensylwańska.

Z języka niemieckiego pochodzą słowa spotykane też w innych językach, takie jak: kindersztuba, weltschmerz, schadenfreude.

Użytkownicy na świecie

Język niemiecki ma swoich użytkowników w wielu krajach, gdzie nie ma statusu oficjalnego. Są to: Stany Zjednoczone, Brazylia, Kanada, Francja, Argentyna, Rosja, Kazachstan, Australia, Holandia, Wielka Brytania, Hiszpania, Chile, Węgry, Południowa Afryka, Meksyk, Izrael, Rumunia i Czechy.

Według raportu „Deutsch als Fremdsprache weltweit. Datenerhebung 2015” w roku 2015 na całym świecie języka niemieckiego jako obcego uczyło się około 15,4 miliona osób. Najwięcej osób uczyło się niemieckiego odpowiednio: w Europie – 9,4 mln, w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw – 3,1 mln, w Afryce – 0,85 mln, Azji – 0,79 mln oraz w USA i Kanadzie – 0,53 mln. Na poziomie studiów wyższych niemieckiego jako języka obcego uczyło się w 2015 roku ok. 1,3 mln studentów. Krajem, w którym największa liczba osób uczyła się w 2015 roku języka niemieckiego była Polska – 2,28 mln osób, drugie miejsce zajmowały Wielka Brytania oraz Rosja – po 1,55 mln, a trzecie Francja – 1 mln uczących się.

W Polsce nauka języka niemieckiego oraz francuskiego, jako nośników nowoczesnej zagranicznej kultury i nauki, zyskiwała popularność od czasów Oświecenia. Dotyczyło to również pozostającego poza władzą państw niemieckojęzycznych Królestwa Kongresowego. W dwudziestoleciu międzywojennym języka niemieckiego w polskich szkołach średnich uczyło się 60% uczniów. W PRL-u rola języka niemieckiego w nauczaniu spadła, pod koniec tego okresu dotycząc 12% uczniów szkół podstawowych i ok. 30% uczniów szkół średnich. Na początku XXI wieku (w roku szkolnym 2011/2012) w polskich szkołach różnego typu język niemiecki był obowiązkowym przedmiotem dla 39% uczniów.

Europa niemieckojęzyczna Dialekty zachodniogermańskie w kontynentalnej Europie

Ortografia

Alfabet niemiecki jest odmianą alfabetu łacińskiego i składa się z 30 liter. Oprócz 26 liter klasycznych zawiera także przegłosy ä, ö i ü (tzw. umlauty) oraz ß (tzw. Es-Zett lub scharfes S). Przy braku odpowiednich czcionek muszą one być zastępowane odpowiednimi dwuznakami (ä = ae, ö = oe, ü = ue, ß = ss).

A Ä B C D E F G H I J K L M N O Ö P Q R S ẞ T U Ü V W X Y Z a ä b c d e f g h i j k l m n o ö p q r s ß t u ü v w x y z

Cechą charakterystyczną niemieckiej ortografii jest pisownia wszystkich rzeczowników wielką literą (występująca współcześnie ponadto jedynie w ortografii jęz. luksemburskiego; do 1948 r. obowiązywała ona również w języku duńskim).

W 1998 r. wprowadzono reformę (potem kilkakrotnie modyfikowaną) niemieckiej ortografii, która polega m.in. na wariantowym zniemczeniu pisowni niektórych wyrazów obcych, zwiększeniu liczby wyrażeń pisanych rozdzielnie oraz wielką literą, jak również zamienieniu ß występującego po krótkiej samogłosce na ss oraz zwiększeniu częstotliwości używania litery ä zamiast e. Nowa pisownia formalnie obowiązuje już w Niemczech i Austrii, jest jednak ignorowana przez największe wydawnictwa prasowe.

Wygląd szkolnego pisma ręcznego w języku niemieckim był ściśle uregulowany. Do 1925 r. było to pismo zwane Kurrentschrift (kurrenta; inaczej Spitzschrift), a w latach 1935–1941 Sütterlinschrift (inaczej Deutsche Schrift). Do dzisiaj widać te wpływy w piśmie ręcznym starszego pokolenia Niemców.

Dla niemieckiego ze Szwajcarii i Liechtensteinu charakterystyczny jest brak litery ß w pisowni, zastępuje się ją podwójnym „s” (ss).

Osadnictwo i podboje niemieckie na wschodzie do 1400

Akcent wyrazowy

• Akcent wyrazowy w języku niemieckim pada w zdecydowanej większości wyrazów na pierwszą sylabę w wyrazie, np. dol·met·schen . W wyrazach złożonych z dwóch samodzielnych wyrazów np. Plat·ten-spie·ler wyróżnia się dwa akcenty – główny na pierwszą sylabę pierwszego członu i poboczny na pierwszą sylabę drugiego członu. Wyjątkami są:
  • czasowniki i imiesłowy z nieakcentowanym przedrostkiem, np. übersetzen , gemacht oraz utworzone od nich rzeczowniki, np. Übersetzung , das Gemachte ;
  • niektóre wyrazy pochodzenia obcego np. Partei ;
  • samogłoski długie są akcentowane.

Fonetyka i fonologia a pisownia niemiecka

• W niemieckiej pisowni występuje wiele wieloznaków, takich jak:
  • ae – oznacza głoskę /aː/ np. Raesfeld .
  • au – oznacza /aʊ/ np. Haus
  • ch – oznacza w sąsiedztwie fonemów /a/, /o/, /u/ i wieloznaku /au/ głoskę tzw. Ach-Laut (przykłady: Nacht , wach , Bauch baʊ̯χ), po e, i, ä, ö, ü, ei, ai, eu, äu, l, r, m, n, –chen oraz w wyrazach obcego pochodzenia miękkie , zbliżone do wymowy ch w polskim wyrazie chirurg (przykłady: Pech , Chemie , ich , China , Nächte , Eiche , euch , Mädchen lub ), W wyrazach greckich na początku wyrazu przed fonemami /a/,/o/ oraz przed spółgłoską oznacza głoskę , np. Charakter , Cholera , Chrom
  • chs – oznacza /ks/ (przykłady: wachsen )
  • dsch – oznacza głoskę występującą wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia, np. Dschungel
  • Końcówka -er ulega asymilacji do tzw. r zwokalizowanego np. Mutter (zjawisko to nie występuje jednak w niektórych wariantach standardowego niemieckiego (np. u większości Szwajcarów) i jest zastępowane przez lub .
  • ie – oznacza lub . (przykłady: Knie , ale Vietnam , das Viertel )
  • io – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego lub np. ionisch /ˈjoːnɪʃ/ lub /ˌiːˈoːnɪʃ/
  • ig – oznacza w nieakcentowanym wygłosie dwuznak /ɪç/, a w odmianie /ɪɡ/. np.: fleißig i der fleißige Student
  • ng – oznacza zwykle głoskę (), np. fangen . W niektórych wyrazach obcego pochodzenia oznacza , np. anglikanisch
  • nk – oznacza zbitkę spółgłosek , np. Enkel
  • oe, oi – oznacza głoskę np. Dietrich Bonhoeffer lub oznaczają głoskę /oː/ (przykłady: Soest , Voigt ). Występują tylko w nazwach własnych.
  • oey – oznacza głoskę /ø:/ np. Bad Oeynhausen .
  • ou – oznacza w Namibii lub , np. Oukie albo
  • Końcówka -ow występujące regionalnie w nazwach miejscowości oznacza długą głoskę /oː/, np. Güstrow oraz sporadycznie w niemieckich nazwiskach (gdy występuje w obcojęzycznych nazwiskach czytane jest zgodnie z oryginalną wymową)
  • qu – zwykle oznacza /kv/ np. Quelle .
  • rh – oznacza fonem /r/, realizowany jako , lub (występuje wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia – np. Rheumatismus
  • sp – oznacza /ʃp/ z wyjątkiem pozycji wygłosowej, wówczas – sp /sp/ (przykłady: Sport ), także w wyrazach obcego pochodzenia np. Spartakiade (ale: Wespe ). Litera s przed dwuznakiem ph oznacza : Sphäre . Istnieją też dialekty, w których sp zawsze oznacza lub zawsze .
  • st – oznacza /ʃt/ z wyjątkiem pozycji wygłosowej – wówczas /st/. wymawiane jest także w nagłosie wyrazów obcego pochodzenia, np. Stratosphäre (ale: Bestie , Vestalin ). Istnieją też dialekty, w których st oznacza zawsze lub zawsze .
  • ti – oznacza w śródgłosie przed samogłoską głoskę występującą wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia, np. Vegetation .
  • tsch – oznacza /t͡ʃ/ np. Deutsch
  • tz – oznacza t͡s np. w wyrazie Katze
  • ue – oznacza głoskę np. Ueckermünde lub /uː/ np. Buer . Występuje w nazwach własnych.
  • ui i uy, występujące w pisowni regionalnej, oznaczają głoskę /yː/, np. Duisburg , Neukirchen- Vluyn , Huy . W nielicznych wyrazach, głównie obcego pochodzenia, ui występuje także w pisowni standardowej na oznaczenie dyftongu (np. Uigure , pfui ).
  • zig – oznacza np. Zwanzig
  • zsch – oznacza głoskę , np. Zschopau
  • tzsch – oznacza głoski , np. Friedrich Wilhelm Nietzsche .
  • ai, ay, ei,ey – zwykle oznacza dyftong /aɪ̯/, przykłady: Mais , Bayern , Leim , Meyer .
  • äu, eu, oi, oy – zwykle oznacza dyftong /ɔɪ̯/. Przykłady: läuten , Beutel , także w wyrazach pochodzenia greckiego np. Euthanasie , Alois , Hoyerswerda .
  • Dwie sąsiadujące litery oznaczające tę samą spółgłoskę (np. bb, dd, ff, gg, kk, ll, mm, nn, pp, rr, ss, tt) i należące do jednego morfemu czyta się jako jeden dźwięk, inaczej niż w języku polskim. Przykłady: (Ebbe , Kladde , Schiff ), Flagge , zurückkommen toll , kommen , Sonne , Treppe , starre , essen , retten . Zapis ten jednocześnie oznacza, że poprzedzająca taką spółgłoskę samogłoska jest krótka.
  • Dwie sąsiadujące litery oznaczające tę samą samogłoskę (aa, oo lub ee) czyta się jako jeden dźwięk (jedną długą samogłoskę), inaczej niż w języku polskim. Przykłady: Saal , Boot , Seele . Podwójne uu występujące na przykład w wyrazie Genugtuung czyta się jednak jako dwie samogłoski ze względu na przebiegającą między nimi granicę morfemów. Z podobnych względów podwójne ii w wyrazie assoziieren w wymowie starannej oznacza dwie samogłoski: . Również podwójne ee w wyrazie beenden nie oznacza z tego powodu jednej długiej samogłoski: .
  • Sąsiadujące litery (np. ck, tz, dt, ph, sch, ah, äh, eh, ih, ..., th, gh, dh, ..., oraz tylko w nieakcentowanych końcówkach w wymowie potocznej: el, em, en i standardowej: er – oznaczają pojedynczą głoskę wynikającą z ogólnie ustalonej zasady odczytywania kombinacji liter. Przykłady: Zucker , Schreck , Katze , Stadt , Physik , Phase – także w imionach, np. Sophie, Schaf , Thema , Wandel , kleinem , Herzen , Schüler .

Uwaga: powyższe zbitki liter mogą czasami oznaczać oddzielne głoski, jeśli użyto ich w zapisie oddzielnych morfemów, np.: beurteilen , beinhalten , entzückend , entscheiden , angeblich , ankommen , Häschen itp.

• Litera c występuje poza dwuznakami jedynie w nowszych zapożyczeniach (np. Creme lub ), Container , Center , imionach (np. Claudia ) i nazwach miejscowych. Oznacza głoskę przed samogłoskami a, o oraz u, a także przed spółgłoskami, rzadziej lub .
• Litery d, t, n oznaczają głoski apikalne (nie jak w języku polskim koronalne)
• e – oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczonej przez literę poprzedzającą – w pisowni standardowej wyłącznie przez literę i (np. viel ) – regionalnie także literę o (np. Soest ). /eː/ i /ɛː wymawiane są w sposób zbliżony do polskiego „ej”, przykłady: leer , Bär . Natomiast samodzielne końcowe wymawiane jest jako zredukowana samogłoska szwa np. Mücke .
• h – oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczanej przez literę poprzedzającą, przykłady: Schuh i Schuhe ). Ortografia niemiecka nie jest w tym wypadku jednak konsekwentna, ponieważ często długości samogłosek nie oznacza się w piśmie. A więc na przykład chociaż w wyrazie Stühle litera h oznacza długość samogłoski oznaczanej przez ü, tj. , to już przy tej samej samogłosce w wyrazie Schüler litera h nie pojawia się w zapisie. Dodatkowo h występuje w części wyrazów również tam, gdzie jej funkcja oznaczania długości jest zbędna, ponieważ rolę tę spełniają inne litery, np. w er sieht) litera h jest zbędna z punktu widzenia oddawania w zapisie długości samogłoski , ponieważ długość oznacza już dwuznak ie. O regułach użycia litery h w ortografii nie decydują więc wyłącznie względy fonetyczne, ale też historyczne oraz korelacja z innymi formami danego wyrazu (por. omówione sieht, bo sehen). Samodzielna litera h oznacza w nagłosie spółgłoskę , różną od , przykłady: hin , występuje także w rzeczownikach złożonych rothaarig . Przed l, m, n, r i po samogłoskach występuje tzw. h-nieme. Przykłady: Jahr i Jahr , Kuhle , Kuhle , Schuhe , gehen (dodatkowo długa samogłoska e wymawiana jest w sposób zbliżony do polskiego ej, choć w Austrii wymawia się .
• i – oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczonej przez literę poprzedzającą, ale występuje jedynie regionalnie w stosunku do litery o (np. Troisdorf )
• Ze względu na dialekty istnieją trzy równoprawne warianty realizacji fonemu /r/ – , i
• Samodzielne s oznacza w nagłosie przed samogłoską np. Sache , w śródgłosie między dwoma samogłoskami np. Glaser , natomiast w nagłosie przed spółgłoską, śródgłosie przed spółgłoską, wygłosie oraz w zapożyczeniach z języka angielskiego oznacza , przykłady: Sphäre , Mast , Haus , Sex również (zbitki st, sp, sch, ss omówiono powyżej).
• Litera o oznacza /oː/, które wymawia się inaczej niż w języku polskim np. Bote . wymawia się zaś tak samo jak w języku polskim.
• Litera ß oznacza głoskę np. weiß , w odróżnieniu od ss (również oznaczającego np. Fass ) występuje w zapisie po samogłoskach długich i dyftongach. Dodatkowo dla zastąpienia litery ß przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się sz lub ss.
• Litera t oznacza przed samogłoską w wyrazach obcego pochodzenia ) np. Nation ), zaś w wyrazach rodzimie niemieckich , np. Tisch
• Litera x oznacza np. Xerographie .
• Litera v oznacza w nagłosie głoskę np. Vater z wyjątkiem wyrazów obcego pochodzenia, w których oznacza zazwyczaj głoskę , np. w wyrazie Virus .
• Litera y oznacza w śródgłosie głoskę /yː/ (Lyrik ), (Physik ) lub (Sylt ), natomiast w wygłosie głoskę (Franz Vranitzky )
• Litera z – oznacza głoskę , przykłady: Zorn , Zahn
• W języku niemieckim występują też tzw. umlauty:
  • Litera ä oznacza głoskę (Äste ) lub /ɛː/ (spät , np. spät ). Dodatkowo dla zastąpienia litery ä przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się ae np. w nazwiskach Lothar Herbert Matthäus → Lothar Herbert Matthaeus
  • Litera ö oznacza głoskę , np. (öffnen ) lub /øː/, np. mögen , czasem np. Föderation , także (Ökonomie ). Dodatkowo dla zastąpienia litery ö przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się oe np. w nazwiskach Andreas Widhölzl → Andreas Widhoelzl
  • Litera ü oznacza głoskę (Flüchtling lub /yː/ (fühlen ) także (amüsieren amyˑˈziːʀən). Dodatkowo dla zastąpienia litery ü przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się ue np. w nazwiskach Andreas Küttel → Andreas Kuettel, stronach internetowych Süddeutsche Zeitung → http://www.sueddeutsche.de/, adresach e-mailowych np. Süddeutsche Zeitung → [email protected]
• Przed samogłoską akcentowaną w nagłosie morfemu występuje zwarcie krtaniowe , nieoznaczane w piśmie.
• Spółgłoski dźwięczne ulegają ubezdźwięcznieniu w wygłosie przykłady: halb (b dźwięczna, p bezdźwięczna), Pferd (d dźwięczna, t bezdźwięczna), Weg (g dźwięczna, k bezdźwięczna). Spółgłoski bezdźwięczne , , wymawiane są z przydechem. Istnieją też ich nieprzydechowe odpowiedniki powstałe w wyniku ubezdźwięcznienia , i w nagłosie morfemu po spółgłosce przydechowej, np. w wyrazie abgeben (częściej notowane jako ) głoska w nagłosie morfemu -geben traci dźwięczność, lecz nie zyskuje przydechu po przydechowym w wygłosie morfemu ab-.
• Wyrazy i zwroty zapożyczone z języka angielskiego i francuskiego wymawiane są zwykle w sposób jednakowy z wymową obcą, np. Smith , Niveau lub w sposób zbliżony, np. First Lady (ang. ), E-Mail (ang. ), Sex (ang. ), Etui (fr. )
  • ea – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego np. Easteregg
  • ou – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego Outsourcing
  • ya – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego np. Yacht
  • ye – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego np. Yeti
• W sylabach otwartych (kończących się samogłoską) samogłoskę wymawia się długo np.: fra ·gen ); lub krótko np.: mo·ti·viert
• W sylabach zamkniętych (kończących się spółgłoską) samogłoskę wymawia się krótko, przykłady: kom·men, ler·nen, schmer·zen, Lek·tor, Mor·gen. Wyjątek stanowią samogłoski w wyrazach jednosylabowych, zakończone spółgłoską pojedynczą. Samogłoski w tych wyrazach są długie i należy je odpowiednio dłużej wymawiać. Przykłady: der , gut , wir , Tag , Weg , Fuß , Spaß . Ponadto należy pamiętać, że nieme „h” jest wskaźnikiem długości poprzedzającej je samogłoski. (Przykłady: Uhr, Stahl, Ohr, ihr, nehmen) Wskaźnikiem zaś krótkości samogłosek poprzedzających są zarówno dwie jednakowe, jak również dwie różne spółgłoski. (Przykłady: kom-men, ler-nen, singen, nicht, Gruppe, Kollege) Podwójne spółgłoski wymawia się w języku niemieckim (w przeciwieństwie do polskiego) tak jak pojedyncze spółgłoski, czyli krótko.
• Samogłoski przed zbitką (parą) spółgłosek należącymi do tego samego morfemu są zawsze krótkie, np. fast , ale już np. er rast z długim , bo -t należy do innego morfemu (do końcówki fleksyjnej).
• Wieloznaki oznaczające spółgłoski oznaczają też krótkość samogłoski przed tą spółgłoską, np. waschen – krótkie przed spółgłoską .

Niemieckie samogłoski opisuje następująca tabela (na podstawie Lagenscheidts Taschenwörterbuch Deutsch):

Samogłoski podstawowe
	przednie		centralne		tylne
przymknięte	iː • yː				uː
prawie przymknięte		ɪ • ʏ		ʊ
półprzymknięte	eː • øː				oː
średnie			ə
półotwarte	ɛ/ɛː • œ				ɔ
prawie otwarte
otwarte	a				ɑː
Uwaga. Jeśli podano dwa symbole rozdzielone kropką, ten który znajduje się po lewej stronie oznacza samogłoskę niezaokrągloną, a po prawej zaokrągloną. Samogłoskom długim (z wyjątkiem ɛː) odpowiadają samogłoski półdługie.

Istnieją też dwugłoski: /aɪ̯/, /ɔʏ̯/, /aʊ̯/ (rzadko także: /ʊɪ̯/)

Uwagi:

• W wymowie scenicznej dyftongi niemieckie realizowane są odpowiednio jako /ae̯/, /oe̯/ i /ao̯/
• Samogłoska /ɛː/ zastępowana jest zazwyczaj przez /eː/ np. Mädchen ˈmɛːtçən lub ˈmeːtçən
• W nielicznych wyrazach obcego pochodzenia istnieje też krótka samogłoska /ø/, np. w wyrazie Föderation
• Samogłoski krótkie w wygłosie (z wyjątkiem ə) ulegają często wydłużeniu i wymawiane są jako półdługie, np. np. w wyrazie Kino .
• Równolegle do pisowni z wykorzystaniem liter ä, ü, ö występują słowa zawsze pisane przez ae, ue, oe – dotyczy to przede wszystkim niektórych nazw własnych (np. Goethe, Moers).

Przykładowy tekst

Alle Menschen sind frei und gleich an Würde und Rechten geboren. Sie sind mit Vernunft und Gewissen begabt und sollen einander im Geist der Brüderlichkeit begegnen.

Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.

Gramatyka

Język niemiecki zalicza się zasadniczo do typu języków fleksyjnych, przy czym odmiana rzeczownika jest stosunkowo uboga i do oznaczenia liczby i przypadka używa się przede wszystkim rodzajników.

Język niemiecki ma liczbę pojedynczą z 3 rodzajami – męskim, żeńskim i nijakim, oraz liczbę mnogą bez podziału na rodzaje. Rodzaje męski i nijaki wykazują podobieństwo w odmianie, podobnie rodzaj żeński i liczba mnoga. Są 4 przypadki – mianownik, dopełniacz, celownik i biernik, przy czym najrzadziej używany jest dopełniacz (najczęściej zastępuje się go konstrukcjami z przyimkiem).

Czasowniki mają bogatszą odmianę przez osoby, liczby, czasy i strony. Formy czasowników niemieckich nie rozróżniają natomiast rodzaju gramatycznego. Czasownik zawsze jest drugą częścią zdania, chyba że występuje w zdaniu pytającym szczegółowym. Zawsze znajduje się on obok podmiotu.

Słowotwórstwo

Słowotwórstwo w języku można rozpatrywać dwojako: a) jako proces powstawania nowych wyrazów za pomocą morfemów słowotwórczych, b) na płaszczyźnie synchronicznej – jako określone konstrukcje morfemów leksykalnych i morfemów słowotwórczych.

Rodzaje słowotwórcze (Wortbildungsarten) w ujęciu synchronicznym.

Złożenia/wyrazy złożone (Zusammensetzungen, Komposita)

Język niemiecki jest bogaty w wyrazy złożone, a jednym z powodów jest działalność purystów, którzy wyrazy pochodzenia obcego często zastępowali złożeniami (Campe, Słowniki zniemczające). Złożenia to wyrazy składające się z przynajmniej dwóch morfemów podstawowych (leksykalnych).

Dla języka niemieckiego wyróżnia się dla konstrukcji nominalnych (głównie rzeczowników i – w mniejszym stopniu – przymiotników) następujące rodzaje złożeń:

Złożenia determinatywne (Determinativkomposita) to złożenia najczęściej występujące w języku niemieckim. Składają się z członu określającego (Bestimmungswort) i określanego (Grundwort), np. Damenschuh, Lederschuh, Winterschuch, gdzie Damen-, Leder-, Winter- określają bliżej człon podstawowy -schuh. Między członami mogą wystąpić interfiksy (Fugenelemente), które nie są morfemami, gdyż nie mają znaczeń. Przykłady: Land-s-mann, Land-es-farbe; Aufnahm-e-prüfung, Visit-en-karte (w Austrii: Aufnahm-s-prüfung, Visit-karte), Rind-er-braten, Tag-e-blatt (w Szwajcarii: Rind-s-braten, Tagblatt). Są wieloczłonowe złożenia determinatywne: Motorradweltmeisterschaft, gdzie elementem określającym jest konstrukcja Motorrad- a określanym -weltmeisterschaft.

Istnieją też złożenia determinatywne z członami skrótowymi: U-Bahn (Untergrundbahn).

Złożenia kopulatywne/adytywne (Kopulativkomposita) – obydwa człony są równorzędne, a znaczenie całości jest sumą znaczeń poszczególnych członów, a więc: Königinmutter = królowa i matka, Dichterkomponist = poeta i kompozytor. Złożenia tego typu występują stosunkowo rzadko.

Złożenia posesywne (Possessivkomposita) – pod względem budowy są podobne do złożeń determinatywnych, jednak znaczenie całości nie wynika z relacji określania. Przykłady: Langfinger („ktoś, kto posiada „długie palce”, czyli złodziej”), Großmaul („ktoś z „wielką gębą”, czyli przechwalca”), Dummkopf „ktoś z „głupią głową”, czyli głupiec”). Znaczenie złożeń posesywnych odnosi się więc do czegoś, co jest przez kogoś posiadane.

Zestawienia (Zusammenrückungen) – formacje rzeczownikowe powstałe z grup wyrazowych i dające się przekształcić na grupy wyrazowe, np. der Nimmersatt („żarłok”) < nimmer satt, Vergißmeinnicht („niezapominajka”) < vergiß mein nicht. Poszczególne elementy grupy wyrazowej w identycznej formie występują w złożeniu.

Zusammenbildungen – złożenia powstałe z grup wyrazowych, jednak przekształcone w inną kategorię gramatyczną, np. Inbetriebnahme < in Betrieb nehmen, dreifenstrig < drei Fenster. Przez niektórych badaczy traktowane jako derywaty (a więc nie złożenia) od grup wyrazowych.

Złożenia przymiotnikowe:

Złożenia determinatywne: eiskalt, hellrot

Złożenia kopulatywne/adytywne: weiß-rot (biało-czerwony).

Wśród złożeń czasownikowych wymieńmy złożenia z przysłówkami zaimkowymi: herausarbeiten (wypracować), hineinwagen (odważyć się wejść), herabsetzen (obniżać, redukować) itp. Niewiele jest natomiast innych czasowników złożonych, por. frühstücken (jeść śniadanie), stattfinden (odbywać się), teilnehmen (brać udział), zusammenschreiben (pisać lącznie), totschweigen (pomijać milczeniem), notlanden (awaryjnie lądować).

Derywaty (Ableitungen, Derivate)

Konstrukcje wyrazowe zawierające morfemy słowotwórcze: sufiksy (przyrostki) lub prefiksy (przedrostki). Za derywację uznawane są też konwersje (zmiana części mowy bez morfemów słowotwórczych) i derywaty wewnętrzne (zmiana formy morfemu podstawowego).

Formacje sufiksalne

We współczesnym języku niemieckim istnieje wiele wyrazów z sufiksami. Przykłady:

Rzeczowniki rodzaju męskiego:

–er: Lehrer („nazwa osoby”), Sender (nadajnik)(„rzecz, sprzęt”), Säufzer (westchnienie)

–ler, -ner: Bettler, Schaffner

–ling: Prüfling

–el: Flügel, Ärmel

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego:

–in: występuje przy rzeczownikach (zwykle nazwach osób lub zwierząt) żeńskich: Lehrerin (< Lehrer), Studentin, Füchsin.

–ung: często występuje w rzeczownikach abstrakcyjnych rodzaju żeńskiego: Entdeckung (< entdecken), Führung, Verfilmung, ale też w nazwach konkretnych: Wohnung, Kleidung, Kupplung (sprzęgło), Lösung (roztwór).

–heit, -keit – występują często w rzeczownikach abstrakcyjnych rodzaju żeńskiego pochodzących od przymiotników prostych: Freiheit (< frei), Schönheit, Dummheit lub derywatów przymiotnikowych: Arbeitslosigkeit (< arbeitslos), Dankbarkeit (< dankbar).

–schaft: często przy rzeczownikach zbiorowych: Beamtenschaft (ogół urzędników), Kundschaft (klientela), Gewerkschaft, Genossenschaft, stan lub relacje: Vaterschaft (ojcostwo), Freundschaft (przyjaźń), Bekanntschaft (znajomość)

–e: dawniej był sufiksem produktywnym, dlatego istnieje w języku niemieckim dość dużo rzeczowników z tym sufiksem: (rodzaj żeński) Höhe, Länge, Kälte, Zusage (rodzaj męski) Bote, Friede

–de, -t: Begierde (chciwość), Tracht (strój), Flucht (ucieczka)

Rzeczowniki rodzaju nijakiego:

–tum: Beamtentum, Christentum

–nis: Erzeugnis, Verhältnis, Verzeichnis, Erlaubnis

–sel, -sal: Rätsel (zagadka), Mitbringsel (upominek przywieziony skądś), Trübsal (smutek, zgryzota)

–icht: Dickicht

–chen – sufiks zdrabniający: Bäumchen (< Baum), Frauchen (< Frau)(kobietka), w Austrii: -l, -el, -erl (das Zuckerl - cukierek), w Szwajcarii: -li (Leckerli - smakołyk)

Sufiksy pochodzenia obcego

a. dla rodzaju męskiego

–ant, -ent, -and: Musikant, Konkurrent, Doktorand

–eur: Masseur, Redakteur

–ist: Sozialist, Komponist

–(at)or: Organisator, Diktator, Ventilator

–ar, -är: Bibliothekar, Sekretär

–at: Kandidat, Stipendiat, Automat, Apparat

–ier: Hotelier, Portier, ale: das Quartier

–ismus: Realismus, Strukturalismus

–us (mało aktywny): Musicus (muzykant), Physicus (lekarz)

b. dla rodzaju żeńskiego

-ie: Demokratie, Energie, Akademie

-ion, -tion, -ssion: Division, Direktion, Kommission

-tät: Universität, Nervosität

-ik: Republik, Mathematik

-ur: Literatur, Reparatur, Frisur

-enz, -anz: Konferenz, Residenz, Substanz, Instanz

-ade: Promenade, Universiade

-age: Sabotage, Reportage

c. dla rodzaju nijakiego

–at: Kombinat, Rektorat, Postulat

–ar: Exemplar, Formular, Vokabular

–ment: Parlament, Instrument, Argument

Z rzeczownikami kończącymi się na -ch, -g, -ng łączy się sufiks -lein: Äuglein, Bächlein, Zwerglein, Zünglein. W przypadku Mädchen, Fraulein te sufiksy zatraciły funkcję zdrabniającą.

Formacje sufiksalne przymiotnika:

Sufiks -ig: seidig (jedwabisty), witzig (dowcipny), hungrig (głodny), gutmütig (dobroduszny), -isch: modisch, tierisch, dichterisch, schwedisch, österreichisch. Dużą grupę tworzą derywaty od leksemów pochodzenia obcego: psychisch, graphisch, ethisch, komisch, optimistisch, germanistisch, -arisch: tabellarisch, literarisch, parlamentarisch.

Inne sufiksy: -bar: trennbar (rozdzielny), brauchbar (użyteczny), -lich: festlich (odświętny), sprachlich (językowy), -los: w znaczeniu: „brak czegoś”: farblos (bezbarwny), erfolglos (bezskuteczny), kostenlos (bezpłatny), grenzenlos (bezgraniczny)

–mäßig: tworzy derywaty od baz rzeczownikowych: pflichtmäßig (jak wymaga obowiązek), vertragsmäßig (zgodnie z umową)

Mniej produktywne są sufiksy:

–haft: zwykle w znaczeniu: „mający charakter…, będący w rodzaju…”: märchenhaft (bajkowy), fabelhaft (bajeczny), krankhaft (chorobliwy)

–sam: sparsam (oszczędny), arbeitsam (pracowity), wachsam (czujny)

–en/-ern: golden (złoty) seiden (jedwabny), hölzern (drewniany)

Sufiksy obce: -abel/-ibel: spendabel (hojny), diskutabel: (dyskusyjny), -iv (expansiv, defensiv, passiv, attraktiv, objektiv), -al/ell: national, offiziel, -ös/os: mysteriös (tajemniczy), famos (słynny).

Nieliczne derywaty czasownikowe to m.in.: läch-el-n, kränk-el-n, mild-er-n, trakt-ier-en.

Derywaty wewnętrzne: schreien > Schrei, greifen > der Griff. A więc: Schrei to bezsufiksowy derywat od wyrazu bazowego schreien, a Griff to derywat wewnętrzny od greifen.

Konwersja – utworzenie nowego wyrazu za pomocą zmiany części mowy bez zmiany formy (najczęściej jako urzeczownikowienie): blau > das Blau, das Aber < aber, laufen > das Laufen.

Formacje prefiksalne (Präfixbildung)

Do derywacji można zaliczyć formacje prefiksalne – wyrazy z występującym na początku prefiksem/przedrostkiem. W odróżnieniu od sufiksów związanych z poszczególnymi częściami mowy te same prefiksy mogą występować przy różnych częściach mowy: Un-ruhe, Un-geduld, un-ruhig, ver-kehren. W niektórych pracach formacje prefiksalne są traktowane jako oddzielna – obok derywatów – kategoria słowotwórcza.

Formacjami prefiksalnymi (nie złożeniami) są konstrukcje czasownikowe z morfemami rozdzielnymi: ein- (einsteigen), auf-(aufmachen), nierozdzielnymi: unter- (unterschieben), ver-(verschwinden).

Prefiksy pochodzenia obcego: bi-: bilabial (dwuwargowy), bilateral, uni-: unilateral, anti-: antidemokratisch, poly-: polyfunktional (wielofunkcyjny), in-: intolerant, erz-: Erzbischof (arcybiskup), ex-: Exminister, extra-: Extrablatt (dodatek nadzwyczajny), inter-: Interpunktion, ko-, kon- itp.: Koproduktion, Kontext, re-: Rezession, Reexport, vize-: Vizekanzler, de-, des-, dis-: Desinteresse, Dislokation, Disproportion

Formacje skrócone (Kurzwörter)

Wyrazy skrócone: skróty literowe: BRD – Bundesrepublik Deutschland, LKW – Lastkraftwagen, skróty sylabowe: (skrótowce inicjalne, Kopfwörter) Kripo < Kriminalpolizei, Uni < Universität, Abi < Abitur, (skrótowce finalne, Schwanzwörter) Bahn < Eisenbahn, Bus < Omnibus.

Oprócz tego mamy do czynienia ze skrótami, które nie są leksemami i dotyczą jedynie pisowni: Prof. (Professor), usw. (und so weiter).

Zobacz też

• Europa niemieckojęzyczna
• Legenda Muhlenberga
• Język niemiecki na terenie Austrii
• Język niemiecki na terenie Szwajcarii

Uwagi

1. ↑ Na podstawie statusu urzędowego.
2. ↑ W odróżnieniu od języka polskiego, gdzie akcentowana jest zwykle przedostatnia sylaba np. tłumaczyć .
3. ↑ a b c d Występuje tylko w nazwach własnych.
4. ↑ Przekształcenie się półsamogłoski lub samogłoski zredukowanej w samogłoskę.
5. ↑ Grupa występujących po sobie spółgłosek o zbliżonej artykulacji.
6. ↑ a b Występujące wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia.
7. ↑ Samogłoska niemająca pełnej wartości wokalnej, krótsza od samogłoski krótkiej.
8. ↑ Staranna wymowa obowiązująca aktorów na scenie.

Przypisy

1. ↑ SIL Ethnologue (2006). 95 million speakers of Standard German; 98 million including Middle and Upper German dialects; 100 million including Low Saxon and Yiddish.
2. ↑ National Geographic Collegiate Atlas of the World, publikacja R.R Donnelley & Sons Company, 2006, strony 257-270, ISBN 0-7922-3662-9, ISBN 978-0-7922-3662-7.
3. ↑ NorbertN. Morciniec NorbertN., Historia języka niemieckiego, Wrocław 2021, s. 13   (pol.).
4. ↑ AleksanderA. Szulc AleksanderA., Języki germańskie, LeszekL. Bednarczuk (red.), Języki indoeuropejskie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 736   (pol.).
5. ↑ Deutschsprachige Länder und Verbreitung der Sprache , Laenderdaten.info   (niem.).
6. ↑ NorbertN. Morciniec NorbertN., Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, Wrocław 2020, s. 31–37   (pol.).
7. ↑ Carl Waldman, Catherine Mason: Encyclopedia of European Peoples. s. 887. .
8. ↑ Word „flag” in different languages: Language by group. .
9. ↑ Charlotte Gooskens, Sebastian Kürschner, Renée van Bezooijen: Intelligibility of High and Low German to speakers of Dutch. .
10. ↑ a b c Deutsch als Fremdsprache weltweit. Datenerhebung 2015. Auswärtiges Amt. . (niem.).
11. ↑ Maciej Mackiewicz: Język niemiecki w Polsce. Interakcje. Leksykon komunikowania polsko-niemieckiego . . (pol.).
12. ↑ HadumodH. Bußmann HadumodH., Lexikon der Sprachwissenschaft, Stuttgart 1990, s. 852   (niem.).
13. ↑ NorbertN. Morciniec NorbertN., Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, Wrocław 2020, s. 79–82   (pol.).
14. ↑ UlrichU. Engel UlrichU. (red.), Deutsch-polnische kontrastive Grammatik, t. 2, Heidelberg 1999, 745 nn  (niem.).
15. ↑ NN. Morciniec NN., Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, 2020, s. 79–80  (pol.).
16. ↑ NN. Morciniec NN., Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, 2020, s. 81–82  (pol.).
17. ↑ a b NN. Morciniec NN., Wprowadzenie językoznawstwa niemieckiego, 2020, s. 82  (pol.).
18. ↑ JanJ. Czochralski JanJ., Gramatyka niemiecka dla Polaków, Warszawa 1990, s. 126  (pol.).
19. ↑ JJ. Czochralski JJ., Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 154–156  (pol.).
20. ↑ Rudolf i UrszulaR.U. Hoberg Rudolf i UrszulaR.U., Der kleine Duden. Mała gramatyka języka niemieckiego, Warszawa 1997, s. 78  (pol.).
21. ↑ JJ. Czochralski JJ., Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, 125 nn  (pol.).
22. ↑ JJ. Czochralski JJ., Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 125–140  (pol.).
23. ↑ a b JJ. Czochralski JJ., Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 163–164  (pol.).
24. ↑ JJ. Czochralski JJ., Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 156–164  (pol.).
25. ↑ JJ. Czochralski JJ., Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 142–143  (pol.).
26. ↑ JJ. Czochralski JJ., Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 143–144  (pol.).
27. ↑ JJ. Czochralski JJ., Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 148–150  (pol.).
28. ↑ UU. Engel UU. (red.), Deutsch-polnische kontrastive Grammatik., 1999, s. 723–726  (niem.).
29. ↑ Kleine Enzyklopädie. Deutsche Sprache, Lipsk 1983, s. 260   (niem.).
30. ↑ HH. Bußmann HH., Lexikon der Sprachwissenschaft, 1990, s. 598–599  (niem.).
31. ↑ Kleine Enzyklopädie. Deutsche Sprache, 1983, s. 266  (niem.).
32. ↑ JJ. Czochralski JJ., Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 168  (pol.).
33. ↑ NN. Morciniec NN., Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, 2020, s. 82–83  (pol.).
34. ↑ Rudolf i UrszulaR.U. Hoberg Rudolf i UrszulaR.U., Der kleine Duden. Mała gramatyka języka niemieckiego Opracowanie polskie: Roman i Grażyna Lewiccy, 1997, s. 177  (pol.).
35. ↑ Kleine Enzyklopädie. Deutsche Sprache, 1983, s. 261  (niem.).

Bibliografia

• Hadumod Bußmann: Lexikon der Sprachwissenschaft. 2. Aufl. Stuttgart: Kröner, 1990.
• Jan Czochralski: Gramatyka niemiecka dla Polaków. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990.
• Der kleine Duden. Mała gramatyka języka niemieckiego. Opracowanie niemieckie: Rudolf i Urszula Hoberg. Opracowanie polskie: Roman i Grażyna Lewiccy. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN, 1997. ISBN 83-01-12245-5.
• Deutsch-polnische kontrastive Grammatik. Bd. 2 (red.) Ulrich Engel i.in. Heidelberg: Julius Groos, 1999.
• Kleine Enzyklopädie. Deutsche Sprache. Leipzig: VEB Bibliographisches Institut, 1983.
• Norbert Morciniec: Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT, 2020.

Linki zewnętrzne

• Wielki słownik niemiecko-polski PONS
• Wielki słownik polsko-niemiecki PONS
• Strona o języku niemieckim, testy, ćwiczenia, zagadnienia gramatyczne
• Słownik niemiecko-polski i polsko-niemiecki
• ozali.org – Słownik niemiecko-polski i polsko-niemiecki
• Prawniczy słownik niemiecko-polski i polsko-niemiecki
• Słownik „Niemiecki jako język obcy” PONS
• Słownik języka niemieckiego Uniwersytet Lipski
• Niemiecki słownik wyrazów obcych Langenscheidt
• Wielki Słownik Języka Niemieckiego Braci Grimm (16 tomów) Projekt Uniwersytetu w Trewirze
• The sounds of German Projekt fonetyki niemieckiej zrealizowany przez University of Iowa]
• Duden Online
• Strona z darmowymi lekcjami języka niemieckiego: słownictwo, gramatyka, śmieszne historie i wolno prezentowane wiadomości

Języki germańskie

pragermański †*
wschodniogermańskie †	burgundzki † gocki † wandalski †
zachodniogermańskie	afrikaans angielski staroangielski † średnioangielski † wczesny nowoangielski † dolnoniemiecki starosaksoński † średnio-dolno-niemiecki † fryzyjski jidysz luksemburski longobardzki † niderlandzki warianty: flamandzki holenderski południowogeldryjski limburski niemiecki staro-wysoko-niemiecki † średnio-wysoko-niemiecki † wczesno-nowo-wysoko-niemiecki † nowo-wysoko-niemiecki pensylwański plautdietsch scots wilamowski
północnogermańskie	duński elfdalski farerski islandzki jämtlandzki norn † norweski bokmål nynorsk riksmål pranordyjski † staronordyjski † starogotlandzki † szwedzki

• Język pragermański nie jest językiem germańskim, ale przodkiem wszystkich języków germańskich

Język niemiecki

Rozwój	język staro-wysoko-niemiecki język średnio-wysoko-niemiecki język wczesno-nowo-wysoko-niemiecki język nowo-wysoko-niemiecki język starosaksoński język średnio-dolno-niemiecki
W krajach niemieckojęzycznych	austriacka odmiana języka niemieckiego gwary szwajcarskie język luksemburski
W innych krajach	Amanadeutsch (Iowa w USA) alemán coloniero (Wenezuela) Barossadeutsch (Australia) Belgranodeutsch (Argentyna) cimbro (Włochy) dolnosaksoński w Holandii (w tym dialekt groningski, twents) Huttrisch (USA i Kanada) jidysz Küchendeutsch (Namibia) Launa-Deutsch (Chile) lotaryński (Francja) Nataler Deutsch (RPA) język niemiecki w Pensylwanii plautdietsch (ruscy mennonici) Riograndenser Hunsrückisch (Brazylia) Südwesterdeutsch (Namibia) Texasdeutsch Unserdeutsch (Papua-Nowa Gwinea) wilamowski (Polska)
Język dolnoniemiecki	Dialekty zachodniodolnoniemieckie dialekt północnodolnosaksoński dialekt westfalski dialekt ostfalski Dialekty wschodniodolnoniemieckie dialekt dolnopruski gwary pomorskie (w tym gwara zachodniopomorska) dialekt brandenburski dialekt meklemburski
Język wysokoniemiecki	D. środkowoniemieckie D. zachodniośrodkowoniemieckie Dialekt środkowofrankoński gwary rypuaryjskie (w tym gwara kolońska) gwary mozelsko-frankońskie Dialekt reńsko-frankoński gwary palatynackie gwary heskie (północnoheska, wschodnioheska, górnoheska) D. wschodniośrodkowoniemieckie dialekt śląski (w tym gwara kłodzka, gwara wrocławska) dialekt wysokopruski dialekt turyngeński dialekt górnosaksoński dialekt rudawski D. górnoniemieckie Dialekt wysokofrankoński gwary wschodniofrankońskie gwary południowofrankońskie Dialekt bawarski gwary północnobawarskie gwary środkowobawarskie gwary południowobawarskie Dialekt alemański gwary szwabskie gwary dolnoalemańskie (w tym gwary alzackie) gwary wysokoalemańskie (w tym gwara zuryska) gwary wyższoalemańskie

1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Kod ISO 639-3.
2. ↑ a b Uznawany za osobny język z kodem ISO 639-1.
3. ↑ Nie mylić z językiem lotaryńskim (oïl).
4. ↑ Kod ISO 639-2.

Języki Unii Europejskiej

angielski bułgarski chorwacki czeski duński estoński fiński francuski grecki hiszpański irlandzki litewski łotewski maltański niderlandzki niemiecki polski portugalski rumuński słowacki słoweński szwedzki węgierski włoski

Kontrola autorytatywna (język):

• LCCN: sh85054365
• GND: 4113292-0
• NDL: 00561611
• BnF: 119756721
• SUDOC: 027789829
• BNCF: 186
• NKC: ph115512
• J9U: 987007565449705171

Encyklopedia internetowa:

• PWN: 3947380
• Britannica: topic/German-language
• Universalis: allemandes-langue-et-litteratures-langue
• SNL: tysk
• DSDE: tysk