Tuchola

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne miejscowości o tej nazwie.

Tuchola

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Plac Wolności w Tucholi
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	tucholski
Gmina	Tuchola
Prawa miejskie	1346
Burmistrz	Tadeusz Henryk Kowalski
Powierzchnia	17,69 km²
Wysokość	109 m n.p.m.
Populacja (31.12.2023) • liczba ludności • gęstość	12 969[1] 742,5 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 52
Kod pocztowy	89-500,89-501
Tablice rejestracyjne	CTU
Położenie na mapie gminy Tuchola Tuchola
Położenie na mapie Polski Tuchola
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Tuchola
Położenie na mapie powiatu tucholskiego Tuchola
53°35′14,1″N 17°51′40,2″E/53,587250 17,861167
TERC (TERYT)	0416064
SIMC	0929724
Urząd miejski pl. Zamkowy 1 89-500 Tuchola
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Tuchola (niem. Tuchel, kaszub. Tëchòlô, Tuchòlô^[2]) – miasto w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Tuchola i powiatu tucholskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2023 roku Tuchola liczyła 12 969 mieszkańców^[1].

Tuchola uzyskała prawa miejskie w 1346 roku^[3].

Miasto jest siedzibą Tucholskiego Parku Krajobrazowego.

Miasto położone jest nad rzekami: Brdą, Hozjanną, Kiczą oraz nad jeziorami: Głęboczek, Mielonek i Zamkowe (zarośnięte, wyschnięte).

Miejscowość znajduje się w odległości 62 km na północ od Bydgoszczy, 99 km na północny zachód od Torunia oraz 120 km na południowy zachód od Gdańska.

Pod względem historycznym Tuchola leży na Pomorzu Gdańskim^[4]. Etnograficznie stanowi także część Borów Tucholskich, których jest stolicą^[5].

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto położone jest na pograniczu dwóch mezoregionów: Pojezierza Północnokrajeńskiego i Doliny Brdy, stanowiących część makroregionu Pojezierza Południowopomorskiego^[6].

Najprawdopodobniej Tuchola pełniła pierwotnie rolę osady handlowej dla grodu kasztelańskiego w Raciążu, o czym świadczy pierwotny, owalny kształt rynku (charakterystyczny dla osad słowiańskich) sprzed pożaru 1781 r. oraz wielkość osady w momencie konsekracji kościoła w 1287 r.^[7] W XIII w. Tuchola zaczęła przejmować strategiczną rolę grodu w Raciążu i dotychczasowego ośrodka lokalnej władzy. Z osady o charakterze handlowym bardzo szybko przekształciła się w centrum administracyjne stając się siedzibą lokalnych władz. Przez miasto przebiegał ważny szlak handlowy z Gdańska przez Nakło nad Notecią w kierunku Wielkopolski, Śląska i Czech^[8].

Według części historyków miasto założył książę gdański Sambor I gdański^[9], inni wskazują Mściwoja II^[10]. Pewnym jest, że to właśnie ten drugi zaprosił do Tucholi arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnkę celem konsekracji kościoła „ad consecrandam ecclesiam In Thuchol”^[7]. Miało to miejsce 9 października 1287 r.^[11] W chwili wystawienia stosownego dokumentu Tuchola była jedną z większych osad w południowo-zachodniej części Pomorza Gdańskiego.

Prawdopodobnie pierwszą lokację miasta, jeszcze na prawie polskim, otrzymała Tuchola już w XIII w. Jednak znany potwierdzony na piśmie przywilej lokacyjny dla Tucholi wystawiono w Malborku, dnia 22 lipca 1346 r. Wielki mistrz Heinrich Dusemer von Arfberg nadał miastu przywilej prawa chełmińskiego. Ówczesna Tuchola składała się z dwóch zasadniczych części, tj. miejskiej i zamkowej. Zabudowa wewnątrz miasta była głównie drewniana, a do murowanych obiektów zaliczała się gotycka fara pw. św. Bartłomieja oraz ratusz. Murowany prawie w całości był również kompleks zamkowy. Tak miasto, jak i zamek otaczały mury obronne i system fos.^[10]

W 1330 r. Tuchola stała się siedzibą komtura, który władał komturstwem o znacznym terytorium. Oprócz szerokich okolic Tucholi w granicach komturii znalazły się: Brusy, Swornegacie, Leśno, Wiele, Piechowice k. Kościerzyny oraz Odry czy Łąg. Z czasów komturstwa swą nazwę wywodzi także miejscowość Wdzydze Tucholskie położona nad brzegiem jeziora Wdzydze^[12].

Po bitwie pod Grunwaldem miasto i zamek poddały się bez walki Polakom i zostały obsadzone załogą pod wodzą Janusza Brzozogłowego^[7]. We wrześniu Krzyżacy sprowadzili posiłki z Brandenburgii, które zajęły miasto, ale załoga zamku broniła się nadal. Tuchola była rejonem koncentracji wojsk krzyżacko-brandenburskich, przed bitwą pod Koronowem. Po przegranej bitwie Krzyżacy podstępem wymusili poddanie się zamku, wykorzystując do tego celu grupę rycerzy udających Polaków^[7]. 5 listopada 1410 r. wojska polskie podeszły pod miasto od południa i zaatakowały gromadzące się w okolicach tucholskiego zamku siły krzyżackie. W wyniku ataku rozbito krzyżackie szeregi uniemożliwiając ich powtórną koncentrację, nie zdobyto jednak zamku. Jak podawał Długosz, podczas tej bitwy więcej krzyżaków zginęło w wodach Jeziora Zamkowego i okolicznych bagnach, niż od mieczy wojsk polskich.

W 1440 r. Tuchola przystąpiła do Związku Pruskiego, na wniosek którego w 1454 r. król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił włączenie regionu do Polski, po czym miasto uznało władzę polską, a zamek został obsadzony polską załogą^[13]. Pierwszym starostą tucholskim został Mikołaj Szarlejski. W czasie wojny trzynastoletniej w 1464 r. Polacy rozegrali tu zwycięską bitwę przeciw Krzyżakom^[14]. Po zawarciu pokoju toruńskiego w 1466 r., w którym potwierdzono powrót Tucholi w granice Polski, miasto weszło w skład prowincji Prusy Królewskie i stała się siedzibą powiatu, trzeciego co do wielkości w województwie pomorskim. Administracyjnie powiat objął dawne komturstwo i stał się królewszczyzną wchodząc do majątku jako tak zwane „dobra stołowe” królów polskich. Tuchola stała się miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego^[15]. W XV i XVI w. przechodziła okres prosperity; w 1570 r. miasto liczyło 123 domy w mieście i 73 na przedmieściach, 8 składów kupieckich i posiadało murowany kościół^[7].

Potop szwedzki zapoczątkował upadek miasta^{[styl do poprawy]}. W 1655 r. miasto bez walki zajęli Szwedzi, którzy wycofali się również bez walki jesienią 1656 r., jednak w latach 1656–1659 dochodziło do ataków szwedzkich (w sumie 5), które co prawda zostały odparte, ale znacznym zniszczeniom uległa okolica miasta, jak i (według podań ludowych) sam zamek, w którym eksplodował magazyn prochu i amunicji^[16]. Ponadto w 1657 r. miasto spustoszyła zaraza, a w 1685 r. poważny pożar dopełnił dzieła zniszczenia i do połowy XVIII w. miasto nie odbudowało zniszczeń^[7].

W 1772 r. wraz z I rozbiorem Polski Tuchola została włączona do Królestwa Prus. Zlikwidowano powiat tucholski i przyłączono go do powiatu chojnickiego. Tuchola była wówczas jednym z najmniejszych miast na Pomorzu i liczyła 108 domów i 490 mieszkańców^[17].

17 maja 1781 r. Jan Filip Voigt podpalił zabudowania przykościelne w celu zdobycia zgromadzonych tam kosztowności^[18]. Spłonęła wówczas gotycka fara pw. św. Bartłomieja, ratusz i większa część zabudowy miasta^[9]. Planowano wówczas przeniesienie miasta do pobliskiej osady Rudzki Most (obecnie dzielnica miasta), lecz mieszkańcy postanowili pozostać na dawnym miejscu^[10].

Po pożarze miasto zostało w ciągu kilku lat odbudowane^[18], a następnie weszło w stadium szybkiego rozwoju. W 1804 r. Tuchola liczyła już 1251 osób oraz była liczącym się centrum wytwórstwa tkackiego. W czasie wojen napoleońskich w latach 1806/1807 miasto leżało na drodze przemarszu wojsk francuskich i kwaterowały w nim oddziały francuskie, polskie, pruskie i rosyjskie. W XIX w. następował dalszy wzrost liczby ludności (2582 w 1865 r., 3048 w 1903 r.), a w 1875 r. utworzono ponownie powiat tucholski^[17]. W 1914 r. w Tucholi założony został niemiecki obóz jeniecki, w którym przebywali głównie jeńcy rosyjscy i rumuńscy, ale także francuscy, angielscy i włoscy. Obóz ten był używany później przez Polaków jako obóz dla internowanych w Polsce żołnierzy ukraińskich, oraz radzieckich jeńców z wojny polsko-radzieckiej. W 1922 r. obóz został zlikwidowany, a rok później jego pozostałości rozebrano^[19]. Po zawarciu rozejmu kończącego działania wojenne I wojny światowej, 15 listopada 1918 r. powstała w Tucholi Powiatowa Rada Ludowa^[20].

Zgodnie z ustaleniami traktatu wersalskiego Bory Tucholskie, a co za tym idzie również Tuchola, zostały zwrócone Polsce i 29 stycznia 1920 r. do miasta wkroczyło Wojsko Polskie oraz przywrócono polską administrację. 4 sierpnia 1920 roku w mieście doszlo do dużej manifestacji robotniczej przeciwko podwyżkom cen chleba^[21]. W 1926 r. utworzono tu sąd, który istniał jako samodzielny aż do końca 2012 r.^[22] (reaktywowano go z początkiem 2015 r.). W okresie międzywojennym następował dalszy rozwój gospodarczy i ludnościowy miasta – liczba ludności wzrosła o blisko 20% i w 1938 r. Tucholę zamieszkiwało 5813 osób^[23].

Od 2 września 1939 r. do 15 lutego 1945 r. miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką. W dniach 24 października – 10 listopada 1939 r. w Rudzkim Moście nieopodal Tucholi członkowie Selbstschutzu rozstrzelali 325 Polaków – głównie przedstawicieli lokalnej inteligencji, ziemiaństwa i działaczy niepodległościowych^[23]. Podczas okupacji miasto nie poniosło większych strat materialnych.

 Osobny artykuł: Zbrodnia w Rudzkim Moście.

• 1878–1920 – prowincja Prusy Zachodnie
• 1920–1939 – województwo pomorskie
• 1939–1945 – Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie
• 1945–1950 – województwo pomorskie
• 1950–1975 – Województwo bydgoskie (1950–1975)
• 1975–1998 – Województwo bydgoskie (1975–1998).

Według danych z 31 grudnia 2022 r. miasto miało 13 134 mieszkańców^[1].

• Piramida wieku mieszkańców Tucholi w 2014 r.^[24]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Tucholą.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Tucholi.

Pierwotny układ urbanistyczny – krzyżujące się prostopadle uliczki i duży rynek pośrodku czytelny jest do dnia dzisiejszego. Zabudowa miejska wraz z przylegającym od zachodu zamkiem komturskim wpisana została w owalny pierścień murów miejskich wzniesionych w XIV w. Kamienno – ceglany mur wzmocniony był 15 basztami i posiadał trzy bramy: Świecką, Chojnicką oraz Zieloną. Do zamku, który składał się z 3 części: zamku niskiego (podzamcza), zamku średniego (przedzamcza) i zamku wysokiego prowadziła brama i furta zamkowa. Na zachód od zamku zlokalizowane było zamkowe gospodarstwo „Kaltenberg” (Kałdowo). Nad miastem górowała bryła gotyckiej fary pw. Św. Bartłomieja.

W wyniku licznych wojen i wielkiego pożaru miasta w 1781 r. średniowieczna i nowożytna zabudowa uległa znacznemu zniszczeniu. Mieszkańcy rozebrali dawne budynki i mury miejskie, a materiał rozbiórkowy posłużył do wzniesienia nowych domów. Do dzisiaj zachowały się we fragmentach mury miejskie i zamkowe oraz nieliczne piwnice gotyckie.

W nazwach niektórych ulic miejscowa tradycja zachowała ich dawne znaczenie (np. Starofarna, Staromiejska, Rzeźnicka, Studzienna, Rycerska).

Obecnie na terenie Tucholi znajduje się 6 zabytków architektury^[25]:

• dzielnica starego miasta (pierwotny układ urbanistyczny z XIV w.);
• fragmenty murów miejskich z XIV i XV w.;
• cmentarz parafialny z 2 poł. XIX w.;
• cmentarz jeńców wojennych z lat 1914–1918;
• cmentarz jeńców wojennych z wojny polsko-bolszewickiej 1920-21;
• pomnik pomordowanych w Rudzkim Moście;
• kościół poewangelicki pw. św. Jakuba Apostoła z lat 1837–1838.

Ponadto ze starszej zabudowy zachowały się:

• dworzec kolejowy z 1883 r.;
• 2 domy pracowników kolejowych z początku XX w.;
• budynek gospodarczy przy dworcu kolejowym z początku XX w.;
• pozostałości zamku krzyżackiego z XIV w. w przyziemiu starostwa;
• kościół parafialny pw. Bożego Ciała z lat 1935–1939;
• dawny młyn zamkowy;
• zabudowa z XIX i XX w.;
• plebania z końca XIX w.;
• kapliczka szpitalna z 1902 r.;
• kapliczka (pomnik) św. Jakuba przy ul. Lipowej z 2 poł. XIX w.;
• kapliczka z 1889 r.;
• pomnik Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej – pierwotny, znajdujący się na ul. Głównej, powstał staraniem dr Józefa Gierszewskiego w 1928 r.; w 1939 r. zniszczony przez Niemców; współcześnie zrekonstruowany na Placu Wolności;
• kapliczka przydrożna św. Rozalii z 1899 r. przy ul. Nowodworskiego; zniszczona w 1939 r.; zrekonstruowana;
• pomnik Matki Boskiej przy ul. Jeziornej z 1919 r.;
• pomnik św. Małgorzaty; powstały w miejscu dawnego pruskiego Kriegerdenkmal z 1912 r.;
• budynek sądu z 1869 r.^[26], przebudowany;
• Technikum Leśne z 1875 r.;
• szkoła z 1876 r.;
• budynek poczty z 1892 r.^[26].;
• magazyn zbożowy z początku XX w.;
• dom młynarza z XIX/XX w.;
• dom młynarza z początku XX w;
• rzeźnia na rogu ulic Nowodworskiego i Krzywej (oddana do użytku w 1892 r.)^[26];
• dawna gazownia.

• Muzeum Borów Tucholskich w Tucholi
• Muzeum Sygnałów Myśliwskich – kolekcja zabytkowych rogów myśliwskich, zapisy nutowe, odznaki i medale (ul. Nowodworskiego 9-13)^[27].

Burmistrzowie Tucholi od 1990 r.:

• Henryk Krzywański (1990–1991)^[26]
• Jerzy Dercz (1991–1994)^[26]
• Edmund Leon Kowalski (1994–1998)
• Bogumił Urbański (1998–2001) (tragicznie zmarły^[28])
• Krzysztof Joppek (2001–2002)
• Edmund Leon Kowalski (2002–2006)
• Tadeusz Kowalski (od 2006)

Przewodniczący Rady Miejskiej w Tucholi od 1990 r.:

• Jerzy Dercz (1990–1991)^[26]
• Paweł Cieślewicz (1991–1994)^[26]
• Zbigniew Grugel (1994–1998)
• Maria Bereda (1998–2002)
• Ryszard Wojciechowski (2002–2006)
• Paweł Cieślewicz (2006–2018)
• Krzysztof Joppek (2018–2024)
• Paweł Cieślewicz (od 2024)^[29]

Tuchola dzieli się na poszczególne dzielnice i osiedla:

• Centrum
  • os. Ligi Ochrony Przyrody
  • os. Warszawska
  • os. Nowa Cegielniana
  • os. Stara Cegielniana
  • os. Kościuszki
  • os. Mickiewicza
  • os. Kopernika
  • os. Leśne
  • os. Nad Kiczą
  • os. Piastowska
  • os. Pocztowa

• Stare Miasto
• Rudzki Most
  • os. Rudzki Most I
  • os. Rudzki Most II
  • os. Piszczek
  • os. Międzylesie

• Koślinka
• Nad Brdą
  • os. Miejski Rów
  • os. Plaskosz

Kluby sportowe:

• TPS TUCHOLANIN – piłka siatkowa,
• MLKS Tucholanka – piłka nożna, kręgle klasyczne, lekkoatletyka
• TKP Tucholski Klub Piłkarski – piłka nożna,
• UNITAS Tuchola – piłka siatkowa
• Międzyszkolny Uczniowski Klub Karate „Shotokan” w Tucholi

• Przedszkole nr 1, ul. Bydgoska 13
• Przedszkole nr 2, ul. Piastowska 32

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. ks. ppłka Józefa Wryczy, ul. Szkolna 4
• Szkoła Podstawowa nr 2 im. dra Kazimierza Karasiewicza, ul. Piastowska 23
• Szkoła Podstawowa nr 3 im. Mikołaja Kopernika, ul. Pocztowa 10
• Szkoła Podstawowa nr 5, ul. Świecka 105

• Technikum Leśne im. Adama Loreta w Tucholi, ul. Nowodworskiego 9-13
• Zespół Szkół Licealnych i Agrotechnicznych im. Leona Janty-Połczyńskiego w Tucholi, ul. Nowodworskiego 9-13
• Zespół Szkół Licealnych i Technicznych im. Ziemi Tucholskiej w Tucholi, ul. Świecka 89a
• Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Bartłomieja Nowodworskiego w Tucholi, ul. Pocztowa 8a
• Tucholskie Centrum Edukacji Zawodowej w Tucholi (Centrum Kształcenia Ustawicznego, Centrum Kształcenia Praktycznego), ul. Świecka 89a

• Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi, ul. Pocztowa 13

• Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy (dawniej: Szkoła Specjalna-Podstawowa nr 4), ul. Piastowska 30

Na terenie Tucholi działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Bartłomieja Apostoła
  • parafia Bożego Ciała
  • parafia św. Jakuba Apostoła
  • parafia Opatrzności Bożej
• Kościół Zielonoświątkowy:
  • zbór „Słowo Życia” w Tucholi^[30]. Powstał w lipcu 2014 r. i mieści się przy ulicy Bydgoskiej 7. Nabożeństwa odbywają się w niedzielę o godz. 11:00.
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Tuchola (Sala Królestwa ul. Klonowa 21)^[31]

Przez Tucholę przebiegają następujące drogi wojewódzkie:

• 237: Czersk – Tuchola – Mąkowarsko
• 240: Chojnice – Kozłowo
• 241: Tuchola – Sępólno Krajeńskie – Nakło nad Notecią – Wągrowiec – Ruda

Przez Tucholę przechodzą dwie linie kolejowe: Linia kolejowa nr 208 (Działdowo – Chojnice) oraz nieczynna linia 241 (Tuchola – Koronowo, na której organizowane są przejazdy okazjonalne). Ze stacji kolejowej w Tucholi odjeżdżają pociągi do kilku miast w Polsce:

• Bydgoszcz przez Wierzchucin
• Chojnice
• Czersk
• Grudziądz przez Laskowice Pomorskie, Wierzchucin

10 grudnia 2023 oddano do użytku kolejny przystanek kolejowy: Tuchola Rudzki Most^[32], znajdujący się na linii 208 2,3 km od głównej stacji w Tucholi. Przystanek został wybudowany w ramach Rządowego programu budowy lub modernizacji przystanków kolejowych na lata 2021–2025^[33].

Miasta i gminy partnerskie:

• Olching
• Lübtheen^[34]
• Kudowa-Zdrój^[35]

• Dwa miecze – legendarne „nagie miecze”, które Wielki Mistrz Krzyżacki Ulrich von Jungingen podarował pod Grunwaldem Królowi Polskiemu Władysławowi Jagielle pochodziły z Tucholi. Komtur Tucholski Heinrich von Schwelborn zawsze woził przed sobą dwa miecze na znak swego rzekomego męstwa. Zabrakło mu go jednak pod Grunwaldem, gdzie uciekł z pola walki. Zginął haniebnie dogoniony przez pogoń i ścięty przez harcowników w miejscowości Falknowo koło Susza^[36].
• „Michałko” i „Potop" – swoje miejsce w historii znalazł też bohater znany jako Michałko, o którym w 1657 r. pisano: „W tym czasie Szwedów w Prusach nikt nie niepokoił z wyjątkiem pewnego Michałka, syna chłopa pruskiego, który u Szwedów najpierw służył jako żołnierz i kapral, a później więziony był w klasztorze w Pelplinie. Zorganizował on po ucieczce duży oddział chłopski, który zaczął zdobywać na Szwedach pokaźne łupy. Ponieważ znał on bardzo dobrze wszystkie drogi i ścieżki leśne, wracał zawsze bezpiecznie do Tucholi, Chojnic lub Człuchowa. Patrolował ze swymi chłopami okolice, wyrządzając wiele szkód i uprowadzając wielu Szwedów. Pojawiał się zazwyczaj nagle tam, gdzie się go najmniej spodziewano, po czym natychmiast uchodził.”

• Order Odrodzenia Polski IV klasy (1987)^[37]

• Tucholski Park Krajobrazowy
• Cmentarz żydowski w Tucholi

• Jacek Bochiński i Jarosław Zawadzki, Polska. Nowy podział terytorialny – przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1999, s. 60, ISBN 83-7227-259-X.
• Tuchola: obóz jeńców i internowanych 1914-1923. Cz. 1-2. Oprac. Stanisław Alexandrowicz, Zbigniew Karpus, Waldemar Rezmer. Toruń 1997 (kopia cyfrowa)

• Powiat Tucholski
• Tuchola, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 588 .