Anna Wazówna

W dzisiejszym świecie Anna Wazówna stał się tematem o wielkim znaczeniu i zainteresowaniu szerokiego grona osób. Od jego znaczenia w sferze zawodowej po wpływ na życie codzienne, Anna Wazówna przykuł uwagę osób w każdym wieku i o każdym zawodzie. Dzięki fascynującej historii i obiecującej przyszłości Anna Wazówna to temat, który zasługuje na dogłębne zbadanie. W tym artykule przeanalizujemy najważniejsze aspekty Anna Wazówna i jego wpływ na różne aspekty życia, przedstawiając przegląd, który posłuży jako podstawa do zrozumienia jego znaczenia i możliwych konsekwencji.

Ten artykuł został nominowany do wyróżnienia „Dobry Artykuł”.
Weź udział w dyskusji na ten temat.

Anna Wazówna
Ilustracja
Portret Anny Wazówny pędzla Sofonisby Anguissoli, około 1605, zbiory prywatne (identyfikacja i przypisanie autorstwa – Marcin Latka)[1]
Herb
Herb Wazów
królewna szwedzka
Dynastia

Wazowie

Data i miejsce urodzenia

17 maja 1568
Eskilstuna

Data i miejsce śmierci

6 lutego 1625
Brodnica

Ojciec

Jan III Waza

Matka

Katarzyna Jagiellonka

Rodzeństwo

Zygmunt III Waza (brat)
Izabella Wazówna (siostra)

Multimedia w Wikimedia Commons

Anna Wazówna (ur. 17 maja 1568 w Eskilstunie, zm. 6 lutego 1625[2][3] w Brodnicy) – szwedzka królewna, siostra króla Zygmunta III Wazy[3], starosta brodnicki i golubski[1].

Życiorys

Była najmłodszą córką Jana III Wazy (luteranina) i Katarzyny Jagiellonki (katoliczki), dorastającą w Szwecji[3]. Urodziła się prawie siedem miesięcy po zwolnieniu rodziców z więzienia w zamku Gripsholm[4]. Miała starszego brata Zygmunta. Starsza siostra Izabela zmarła w 1566[1].

Matka wychowywała ją w wierze katolickiej[5], ale około 1580[6] królewna dokonała konwersji na luteranizm[5]. Stało się to powodem konfliktu z matką, po śmierci której, macochą Anny Wazówny została protestantka Gunilla Bielke[1].

Od dzieciństwa Anna Wazówna cierpiała z powodu choroby genetycznej impressio basillaris. Miała wgniecioną podstawę czaszki, co powodowało silne bóle głowy, spastyczność, zwiększenie napięcia mięśniowego oraz zniekształcenie twarzy. Miała też niewielki rozszczep kręgosłupa oraz skoliozę, co utrudniało poruszanie się. Mierzyła 167–170 cm wzrostu, miała jasne włosy i duże niebieskie oczy, asymetryczną twarz z wąskim nosem oraz wysuniętą do przodu, nieco rozbudowaną żuchwą. Miała długie, smukłe, proporcjonalnie zbudowane ręce i nogi oraz delikatne dłonie[7][1]. Na skoliozę idiopatyczną chorowała Katarzyna Jagiellonka[8][9].

Anna Wazówna nie odebrała starannego wykształcenia. Mimo tego chętnie się uczyła. Na podstawie zachowanej korespondencji można wnioskować, że bardzo dobrze posługiwała się językami szwedzkim i polskim. Gorzej niż po polsku komunikowała się w języku niemieckim, włoskim i francuskim. Gorzej władała łaciną, nie była w stanie samodzielnie pisać i czytać w tym języku[1]. Od młodości interesowała się teologią i sprawami religijnymi[6], botaniką[10], zielarstwem, ogrodnictwem[11] i historią[12].

Od śmierci matki w 1583 była dla brata Zygmunta najbliższą osobą[13]. Kiedy w 1587 obrany został królem Polski, przyjechała wraz z nim do Rzeczypospolitej[5]. Miała wówczas 19 lat[4]. Stała się jednym z najbliższych i najbardziej zaufanych doradców króla. Wprowadziła tajne narady gabinetowe króla z jego doradcami ze Szwecji[1], co w połączeniu z jej luteranizmem spotkało się z niechęcią ze strony dworu Zygmunta III Wazy, zdominowanego przez katolików[14], szczególnie Jana Zamoyskiego[1]. Źle odbierano organizowanie przez nią ewangelickich nabożeństw na dworach w Krakowie i Warszawie[10] w latach 1587–1589. Duchowieństwo katolickie oburzało to, że obchodziła święta według kalendarza juliańskiego. W sprawach religijnych Zygmunt III początkowo jedynie ubolewał nad wyborami siostry, a następnie podjął bezskuteczne próby nawrócenia jej na katolicyzm (do 1612). Próby powtórzono tuż przed jej śmiercią[1].

Jesienią 1589 królewna brała udział w spotkaniu ojca i brata w Rewlu – był to jeden z jej dwóch wyjazdów do ojczyzny (nie licząc dzieciństwa i lat młodzieńczych w Szwecji). Do Rzeczypospolitej wróciła prawie po roku. Na spotkaniu stanęła po stronie ojca, który namawiał Zygmunta do powrotu do Szwecji z obawy przed możliwą utratą dziedzicznej korony (co nastąpiło na mocy decyzji Riksdagu w 1599)[1]. W 1592 wraz z posłami Riksdagu była przedstawicielką ojca, króla Szwecji, na ślubie brata Zygmunta z Anną Habsburżanką[4].

Podczas dwóch pierwszych pobytów w Rzeczypospolitej (1587–1589, 1590–1595) Wazówna mieszkała głównie w Gdańsku, potem w Malborku, Radomiu i Nowym Mieście Korczynie. Przebywała też na królewskim dworze[1].

W Szwecji spędziła lata 1595–1598 i był to jej drugi pobyt w ojczyźnie. Pełniła funkcję swego rodzaju namiestniczki brata, gdy ten, po koronacji w Szwecji 18 lutego 1594, wrócił do Rzeczypospolitej[1]. Mieszkała wówczas na zamku Stegeborg(inne języki)[5], który dostała w lenno[9]. Miała własny dwór liczący około 100 osób spośród wybitnych szwedzkich rodów takich jak Sparre i Posse[1]. Założyła duży ogród ziołowy i otworzyła aptekę[9]. Możliwe, że właśnie dlatego na sarkofagu w Brodnicy została określona mianem „apteki dla chorych”[8].

Zygmunt III liczył się z jej zdaniem[12][15]. W Szwecji Anna Wazówna broniła interesów brata[10]. Hamowała, ale nie zapobiegła przejmowaniu realnej władzy przez księcia Karola, późniejszego Karola IX Wazę. Towarzyszyła bratu podczas nieudanej kampanii wojennej w Szwecji w 1598[1]. Podczas bitwy pod Linköping zorganizowała szpital dla żołnierzy[10]. Według planu z końca 1598 miała zamieszkać w Estonii, prowincji Królestwa Szwecji wiernej bratu, co może oznaczać, że Zygmunt III Waza przewidywał dla niej ważną rolę w procesie odzyskania dziedzicznego królestwa. Zachowały się listy jej autorstwa wystawiane w imieniu króla m.in. w sprawach dyplomatycznych mniejszej wagi. Wspierała przetrzymywanego w trudnych warunkach Carla Carlssona Gyllenhielma, nieślubnego syna Karola IX Wazy, gdy przebywał w niewoli w Polsce w latach 1601–1613[1].

W 1598 zamieszkała w Polsce na stałe[5]. Pierwsze kilkanaście lat spędziła, podróżując, głównie z powodów finansowych, z dworem Zygmunta III. W 1599 mieszkała najczęściej w Warszawie. W 1600 odwiedziła Ujazdów i Nowe Miasto. W latach 1601–1602 przebywała z dworem w Wilnie, a potem, mniej więcej do 1609, mieszkała głównie w Krakowie i Łobzowie. Przez pewien czas przebywała w Warszawie. W Wilnie została do 1611, biorąc udział w początkach wyprawy smoleńskiej. Potem zamieszkała w Warszawie, ale spędzała czas także w Brodnicy, zanim brat nadał jej miejscowe starostwo. W Brodnicy przebywała w chłodniejszych porach roku, w Golubiu latem. W 1614 przebywała w Krakowie, w latach 1616–1622 w Warszawie i Wilnie. Potem na stałe osiadła w Brodnicy[1].

Powszechnie mówiono, że Anna Wazówna miała duży wpływ króla, m.in. w zakresie nominacji na stanowiska, dlatego senatorowie zabiegali o utrzymanie dobrych relacji z królewną. Korespondowała z dygnitarzami, urzędnikami, biskupami, przedstawicielami rodzin magnackich. Szczególnie dużo uwagi poświęcała kontaktom z biskupami diecezji chełmińskiej, warmińskiej i kujawskiej. Miała bardzo dobre relacje z Anną Jagiellonką. Przyjaźniła się z Urszulą Meierin. Podczas wielu uroczystości rodzinnych i państwowych Anna Wazówna zajmowała wyeksponowane miejsce. W Rzeczypospolitej miała jednak wielu przeciwników. Jej autorytet był podważany m.in. ze względu na protestantyzm. Represje dotykały jej zwolenników. Trybunał w Lublinie po śmierci Anny Wazówny uznał, że Samuel Światopełk Bolestraszycki dopuścił się nadużycia, dedykując jej kalwiński utwór, a jej nadworny kaznodzieja Andrzej Babski, który podał jej na łożu śmierci komunię, został pobity i uwięziony za karę, że nie odwiódł jej od protestantyzmu[1].

Pałac Anny Wazówny w Brodnicy
Zamek w Golubiu

Chcąc uciszyć głosy o uleganiu siostrze, a jednocześnie zapewnić jej godne utrzymanie[5], co było konieczne z powodu fiaska planów odzyskania tronu szwedzkiego i nieudanych prób wydania Anny za mąż[1], Zygmunt III nadał Wazównie w 1604 starostwo w Brodnicy, a w 1611 w Golubiu[5]. Tadeusz Szulc podał, że w 1611 Anna Wazówna objęła też starostwa tucholskie i wiślickie, ale informacja nie jest potwierdzona źródłowo. Samodzielne zarządzanie dwoma starostwami przez Annę Wazównę było w Rzeczypospolitej ewenementem uważanym za skandal obyczajowy. Nigdy nie zostało potwierdzone konstytucją sejmową[1].

W celu objęcia oraz utrzymania Brodnicy i Golubia, a potem ich modernizacji, do czego potrzebne było spłacenie zastawów i regulacja wierzytelności, Wazówna przekazała część swoich klejnotów Stanisławowi Niemojewskiemu, który miał je sprzedać za około 69 tys. zł carowi Dymitrowi. Do transakcji nie doszło, bo w dniu wyznaczonej audiencji u cara Dymitr część jego gości weselnych zginęła, a Niemojewski dostał się do niewoli. W 1609 wrócił do Polski, odzyskawszy od Wasyla Szujskiego klejnoty królewny. W części był to spadek po Katarzynie Jagiellonce, a ich wartość wyliczano na 200 tys. talarów[1].

Polska szlachta widziała w Annie Wazównie potomkinię dynastii Jagiellonów, co pomogło jej w utrzymaniu starostw i budowie własnej niezależnej od finansów króla klienteli w Prusach Królewskich i na Warmii. W swoich listach podkreślała rolę krewnej i ciotki młodych Wazów. Jej zadaniem była opieka nad królewskimi dziećmi, co niepokoiło katolików[1]. Podczas wdowieństwa brata wychowywała jego syna Władysława[10], którego wnosiła do kościoła na chrzest, podobnie jak królewnę Annę Marię. Troszczyła się szczególnie o tych dwoje. Była trzecią matką chrzestną Jana Alberta[1].

Anna Wazówna przebudowała dawny gotycki golubski zamek na swoją rezydencję[14]. W 1622 w Warszawie, w pobliżu letniej rezydencji królewny, wniesiono dwór[1], na którego powstanie zgodził się Zygmunt III Waza dla większej wygody i zdrowia siostry[1]. Dwór stał w miejscu późniejszego Pałacu Kazimierzowskiego[1][5].

W XVII wieku liczebność dworu Wazówny się zmniejszyła. Szwedów zastępowali Polacy. Członkami dworu byli m.in. marszałek nadworny królewny Adam Parzniewski, a potem jego syn Krzysztof. Damami dworu często były Szwedki z arystokratycznych rodów. Anna Wazówna wyróżniała się tym, że przykładała dużą rolę do edukacji dziewcząt i kobiet, którymi się opiekowała, co nie było wówczas powszechne. Dbała też o godny pochówek podopiecznych[1].

Podczas pobytu w Polsce sprawowała mecenat nad wieloma artystami[13] m.in. Janem Rybińskim, Janem Turnowskim i Martinem Opitzem, który był autorem mowy pogrzebowej dla królewny (1636). Wiele utworów poświęcili jej ewangeliccy pisarze Samuel Dambrowski, Waleriusz Herberger, Samuel Światopełk Bolestraszycki. Patronowała pisarzom katolickim, którzy ofiarowali jej swe utwory: Andrzejowi Zbylitowskiemu, Stanisławowi Grochowskiemu, Janowi Achacemu Kmicie, Jerzemu Cerazynowi (kapelanowi królowej Konstancji, szwagierki królewny), Wawrzyńcowi Chlebowskiemu. Wszyscy, niezależnie od wyznania i języka, w którym tworzyli (polski, niemiecki, łacina), doceniali jej wysoki poziom intelektualny, niezależność i zainteresowania naukowe, jak również dobroczynność[10]. Królewna prowadziła korespondencję z uczonymi[14].

Obecność Anny w Rzeczypospolitej chwilowo wzmocniła pozycję szlachty różnowierczej. Królewnę traktowano jako pośredniczkę w sprawach religijnych[1]. Wazówna wspierała finansowo gminy protestanckie w Rzeczypospolitej. Opiekowała się emigrantami politycznymi ze Szwecji[10], finansując ich edukację[9]. Zarazę próbowała wykorzystać jako okazję do legalizacji nabożeństw luterańskich na zamku w Brodnicy, postrzegając, zgodnie z barokowym myśleniem, epidemię jako karę za grzechy[1].

Prawdopodobnie z powodu licznych dolegliwości zaczęła zgłębiać wiedzę medyczną[1][8]. Wiedziała o leczniczych właściwości roślin, organów zwierząt i minerałów[1]. Sprowadzała oraz uprawiała rzadkie i nieznane w Polsce rośliny oraz samodzielnie przygotowywała leki[11]. Niektóre specyfiki wyrabiali pod jej nadzorem służący. Chętnie, szczególnie na dworze królewskim, dzieliła się wiedzą medyczną – udzielała rad, gdy Zygmunt III cierpiał z powodu bólów ucha i kończyn, niektóre kuracje odradzała. Lekarzy obdarzała ograniczonym zaufaniem[1]. Stosowała niekonwencjonalne wówczas metody leczenia, m.in. uprawiała w celach leczniczych tytoń[8][9].

Na stokach zamku w Golubiu założyła ogród botaniczny[6]. Podobny ogród założyła w pobliżu zamku w Brodnicy[1]. Zbierała tam i opisywała zioła[6]. Zachował się rękopiśmienny plan Brodnicy powstały dla Szwedów na potrzeby wojskowe (1628), gdzie na terenie zamku widać dwa ogrody. Możliwe, że to założenie ogrodowe w dwóch częściach: kwiatowej i zielarskiej (kuchennej), które wprowadziła Anna Wazówna, korzystając ze wskazówek Williama Lawsona(inne języki) (1617)[1]. Wazówna miała ogród przy rezydencji w Warszawie, gdzie sadziła m.in. winorośl[1].

Jacob Heinrich Elbfas(inne języki) (?), Pani z wachlarzem (domniemany portret Anny Wazówny), lata trzydzieste XVII w. (?), Nationalmuseum, zamek Gripsholm[1]

Profesor Akademii Krakowskiej Szymon Syreniusz zadedykował jej pierwszy polski zielnik, który wydany został w 1613, przy finansowym wsparciu królewny[13][10]. Wsparła również wydanie Katalogu roślin Gabriela Joannicjusza[14]. Była autorką zielnika roślin leczniczych, który w drugiej połowie XVIII wieku znajdował się w bibliotece Radziwiłłów w Nieświeżu[2][1]. Możliwe, że na bazie książki Syreniusza przygotowywała zielniki, które jako prezenty rozsyłała na dwory magnackie[1]. Była nazywana „królową botaniki polskiej”[10].

Lubiła taniec i balet. Organizowała śluby swoim dwórkom. Zorganizowała wystawne przyjęcia w związku ze ślubem brata z Konstancją Habsburżanką w 1605. Przygotowała balet z okazji narodzin Anny Katarzyny Konstancji Wazy (1619). Lubiła śpiewać, na swoim dworze miała organy i inne instrumenty[1].

Nigdy nie zawarła związku małżeńskiego. Rozpatrywano jej kandydaturę jako żony Ernesta Habsburga, księcia duńskiego Christiana, Stefana Batorego w 1579, Baltazara Batorego w 1582, Andrzeja Batorego w 1587, księcia pruskiego Albrechta Fryderyka[1]. Bezskutecznie próbowano wydać ją za mąż za arcyksięcia Macieja w 1577, arcyksięcia Maksymiliana w 1577 i 1587 oraz elektora brandenburskiego i księcia pruskiego Jerzego[5][14]. Przeszkodą była niestabilna sytuacja Wazów w Szwecji i, zdaniem Waltera Leitscha, gorliwy protestantyzm królewny[1].

Domenico Tintoretto, Portret Pani w Czerni (ang. Portrait of a Lady in Black), około 1590–1599, Isabella Stewart Gardner Museum w Bostonie, interpretowany jako wizerunek Anny Wazówny (identyfikacja i przypisanie autorstwa – Marcin Latka)[1]

W Szwecji, zapewne za przyzwoleniem wrogo do niej nastawionego Karola IX Wazy, w latach 1604–1620 powstał paszkwil Rymowana kroniczka opisujący jej życie intymne, bazujący na plotkach i insynuacjach. Przypisywano jej rozwiązłość seksualną, chytrość, brzydotę, zajmowanie się czarami, pozamałżeńskie romanse. Przetłumaczono go na język polski[1]. Przeciwnicy Anny Wazówny, głównie religijni, nazywali ją upartą heretyczką lub omnibus scandalum[8].

Do końca życia tytułowała się królewną szwedzką. Ze źródeł, zarówno przez nią pozostawionych, jak i wytworzonych przez innych jej współczesnych, wyłania się obraz kobiety stanowczej i przekonanej do swych racji, upartej i nieskłonnej do ustępstw, praktycznej, przywykłej do wydawania rozkazów, serdecznej, ale i traktującej niektórych z dystansem[1]. Autorzy edycji źródłowej jej korespondencji wydanej w 2022 przez Polskie Towarzystwo Historyczne odeszli od nazywania ją Anną Wazówną[16], choć tak dotąd pisano o królewnie w publikacjach monograficznych naukowych i popularnonaukowych[5][8][10][12][17], w encyklopedii PWN[3] i słowniku ortograficznym PWN. Zwrócili uwagę, że nazwiska żeńskie z zakończeniem -ówna to nazwiska odojcowskie, zaś zapis Anna Waza jest przejawem upodmiotowienia królewny, by uniknąć jej podporządkowania i określania przez przynależność do męskich przedstawicieli rodu[16].

Wizerunki

Dane biomedyczne wskazują, że przypisywany Annie Wazównie portret Pani z wachlarzem autorstwa Jacoba Heinricha Elbfasa(inne języki) zapewne przedstawia inną kobietę. Około 1917 Wacław Piotrowski skopiował portret, uzupełniając go napisem Anna Vasa 1568–1625. Obraz znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie[1].

Nie zachowały się żadne potwierdzone portrety Anny Wazówny[18]. Według Marcina Latki królewnę portretowali m.in. Sofonisba Anguissola[19], Marcin Kober i, na zlecenie Zofii Jagiellonki, Domenico Tintoretto[20].

Śmierć i pochówek

Bransoleta Anny Wazówny[21] z ok. 1590, znaleziona w katedrze w Uppsali w 1777, w zbiorach Livrustkammaren[9][22]
Sarkofag Anny Wazówny w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu

Anna Wazówna chorowała od co najmniej 1620, choć jeszcze wiosną 1622 zaczęła budowę nowego dworu w Warszawie[1].

Ostatnie miesiące życia spędziła, przygotowując ślub swojej wychowanicy, Magdaleny Farensbach, córki wojewody wendeńskiego Jerzego, uczestnika wyprawy do Szwecji w 1598 i walczącego w Inflantach u boku Zygmunta III Wazy, z Ludwikiem V Krzysztofem, hrabią Eversteinem. Pogorszenie stanu zdrowia królewny nastąpiło co najmniej w lipcu 1624[1].

Anna Wazówna zmarła 6 lutego w 1625 w Brodnicy, najprawdopodobniej na zamku[23]. Jako członkini rodziny królewskiej powinna spocząć w katedrze wawelskiej, nie było to jednak możliwe z powodu papieskiego zakazu chowania protestantów na poświęconych katolickich cmentarzach[2]. Została pochowana w jednym z pomieszczeń na zamku w Brodnicy, zapewne w piwnicy, w ufundowanym przez króla cynowym sarkofagu, na którym umieszczono inskrypcję. W 1625 w Brodnicy wybuchła zaraza, w kolejnym roku rozpoczęła się wojna polsko-szwedzka. Prusy Królewskie zaatakował Gustaw II Adolf. Po zajęciu zamku w Brodnicy na początku października 1628 szwedzki władca zakazał wchodzenia do mauzoleum królewny i zamknął pomieszczenie. Na mocy rozejmu w Altmarku Szwedzi mieli zwrócić Brodnicę. Profanacji nagrobka królewny w listopadzie lub grudniu 1629[4] mogli dokonać i żołnierze szwedzcy, i koronni (dragoni, kozacy)[4][8]. Skradziono klejnoty i zdarto szaty z ciała królewny[4]. Zapewne wówczas skradziono jej bransoletę, którą odnaleziono w 1777 w katedrze w Uppsali[9]. Następnie bransoleta trafiła do Zbrojowni Królewskiej w Sztokholmie[9][22].

W 1636 za sprawą bratanka, króla Polski Władysława IV Wazy, Anna Wazówna została pochowana w mauzoleum przy kościele Najświętszej Marii Panny w Toruniu, wówczas świątyni protestanckiej[24]. Mauzoleum ma formę półkolistej kaplicy, do której prowadzi barokowy portal, i mieści nagrobek w formie cokołu, na którym wspiera się otwarty sarkofag z umieszczoną na nim, wyrzeźbioną w białym alabastrze, leżącą postacią królewny[25][26].

Pogrzeb, który odbył się 16 lipca 1636, miał przebieg charakterystyczny dla pochówków epoki baroku (pompa funebris)[8]. Na toruńskich przedmieściach na trumnę niesioną przez mieszczan brodnickich ubranych na biało i z głowami ozdobionymi zielonymi wiankami oczekiwali przedstawiciele rodów Radziwiłłów, Rejów, Potockich, Leszczyńskich, Denhofów, Ostrorogów. Mowę wygłosił rektor toruńskiego gimnazjum i senior protestanckiego duchowieństwa Piotr Zimmerman. Następnie kondukt żałobny wyruszył w kierunku kościoła Najświętszej Maryi Panny. Szli w nim uczniowie z Torunia i Brodnicy, około 500 mieszczan, instrumentaliści, około 100 protestanckich ministrów, za nimi wóz okryty srebrną kapą z wyszytymi herbami Wazów zaprzęgnięty w sześć okrytych białym suknem białych koni. Po obu stronach wozu szły 24 panny ze znamienitych rodzin szlacheckich ubrane w jedwabne białe suknie z wiankami rozmarynu na głowach oraz 30 młodzieńców z pochodniami, następnie książę Anhaltu i książęta piastowscy w Legnicy i Brzegu delegowani przez siostrzenicę i bratanków Wazówny, żony senatorów, dostojnicy, burmistrzowie, rajcy miejscy, kobiety ze znamienitych rodów. Kondukt zamykali mieszanie maszerujący według cechów[27]. Przebywającego wówczas zagranicą króla Władysława IV reprezentował wojewoda wileński Krzysztof Radziwiłł[2]. Król nie wziął udziału w pogrzebie z uwagi na różnice wyznaniowe. Pogrzeb Anny Wazówny był ostatnią tak dużą manifestacją polityczną różnowierców w Rzeczypospolitej[1].

W 1994 naukowcy z toruńskiego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika przeprowadzili prace konserwacyjne mauzoleum Anny Wazówny. Przy okazji ekshumowano i zbadano szczątki królewny[28].

Anna Wazówna stała się symbolem możliwości porozumienia katolików z protestantami[1]. 15 października 1995, w ramach tzw. Braterskiej Rozmowy obu wyznań, w 350. rocznica obrad Colloquium Charitativum[1], zorganizowano powtórny pogrzeb Anny Wazówny o charakterze ekumenicznym i międzynarodowym[8][28].

Według lokalnych legend na zamku w Brodnicy widywany jest jej duch – Biała Dama[12][29].

Spuścizna

Pomnik Anny Wazówny przed pałacem w Brodnicy
Anna Wazówna na muralu w Brodnicy

Listy Anny Wazówny opublikowano w:

Upamiętnienie

Jej imieniem nazwano założoną w 1925 w Warszawie protestancką szkołę żeńską działającą do 1944. Uczennice szkoły nazywano „wazowiankami”[9][29]. Szkoła działała przy parafii ewangelickiej[33] i mieściła się przy ul. Kredytowej 2[34]. Kamień upamiętniający szkołę stoi na placu obok kościoła ewangelicko­-augsburskiego Świętej Trójcy w Warszawie[9]. Został odsłonięty i poświęcony w 2007[35].

Od 1 września 1947 przy ul. Puławskiej w Warszawie, na terenie kościoła ewangelickiego, działało Prywatne Gimnazjum i Liceum Żeńskie im. Anny Wazówny. W 1948 zmieniono patrona szkoły – został nim Mikołaj Rej. Szkoła zakończyła działalność w 1949. Od 1978 przy staromiejskim oddziale Towarzystwa Przyjaciół Warszawy istniało Koło Wazowianek, które od 1990 afiliowane jest przy parafii Świętej Trójcy w Warszawie[35].

W 2002 imieniem Anny Wazówny nazwano Zespół Szkół nr 1 w Golubiu-Dobrzyniu[36]. Od 2003 patronuje szkole podstawowej w Gorczenicy[37].

Imieniem Anny Wazówny nazwano Międzynarodowy Wyścig Kolarski Kobiet[38].

Anna Wazówna to jedyna osoba z dynastii polskich Wazów, której współcześnie wzniesiono pomnik. Powstał w 2005 w Brodnicy[10] na zakończenie obchodów Roku Anny Wazówny z okazji jej 380. rocznicy śmierci[39].

W 2020 z inicjatywy władz województwa kujawsko-pomorskiego w Brodnicy powstał mural z podobizną królewny[40].

W 2021 uczennice Zespołu Szkół nr 1 im. Karola Wojtyły w Brodnicy zostały laureatkami V edycji Międzynarodowego Konkursu Wiedzy Historycznej Polska–Szwecja między rywalizacją a współpracą. Kinga Kłosowska przygotowała pracę pisemną (Szwedzi w Polsce – portret wybranej osoby lub grupy społecznej. Anna Wazówna), a Hanna Grochowalska plastyczną (obraz na płótnie Ars moriendi – królewna Anna Wazówna na łożu śmierci). Finalistka konkursu Wiktoria Marchewka przygotowała popiersie Anny Wazówny, a finalista Ksawery Komasara pracę pisemną o królewnie[41].

W 2022 w Brodnicy zorganizowano – dla uczniów Szkoły Podstawowej nr 7 w Brodnicy – grę miejską Tajemnice bransoletki Anny Wazówny[42].

Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze dla uczczenia 450. rocznicy urodzin Anny Wazówny uchwaliło Odznakę Krajoznawczą „Śladami Królewny Anny Wazówny”[43].

W 2024 Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego wydał bezpłatny komiks Anna Wazówna. Mądra królewna z golubskiego zamku[17].

Rada Powiatu Brodnickiego ogłosiła rok 2025 Rokiem Anny Wazówny z okazji 400-lecia jej śmierci[44]. W ramach obchodów młodzież licealna ze Szkolnego Koła Teatralnego „Z Górki” działającego w Zespole Szkół nr 1 im. Anny Wazówny w Golubiu-Dobrzyniu na podstawie scenariusza opartego o powieść Barbary Saczko-Bomby Luminatorka, traktującej o królewnie, zaprezentowała spektakl o Annie Wazównie[45].

W lutym 2025 Anna Wazówna była bohaterką oprowadzania kuratorskiego Marty Dardzińskiej pt. Anna Wazówna – staropolska erudytka po Muzeum „Pana Tadeusza” we Wrocławiu. W placówce zaprezentowano dwa wydania zielnika Szymona Syreniusza poświęconego królewnie, dwa starodruki jej dedykowane (wolumin ewangelicki De Jesu, Scripturæ nucleo & medulla, Magnalia Dei wydany w Lipsku w 1700 i traktat apologetyczny Jerzego Cerazyna), miniaturę z podobizną Zygmunta III Wazy, grafikę ukazującą królową Konstancję oraz grafikę z podobizną Syreniusza. Prezentacja jest częścią obchodów 400-lecia śmierci Anny Wazówny[46].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw Karol Łopatecki i inni, Listy Anny Wazy (1568–1625), Warszawa 2022, 13–63; informacje o portretach Sofonisby Anguissoli i Domenica Tintoretta na stronie redakcyjnej. .
  2. ↑ a b c d Bilski 1991 ↓, s. 14.
  3. ↑ a b c d Anna Wazówna, Encyklopedia PWN , Wydawnictwo Naukowe PWN .
  4. ↑ a b c d e f Wilhelmina Stålberg, P.G. Berg, 16 (Anteckningar om svenska qvinnor), runeberg.org, 1864 (szw.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j Alicja Saar-Kozłowska, Infantka Szwecji i Polski Anna Wazówna (1568–1625), Legenda i rzeczywistość, Prace popularnonaukowe, Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 1995, s. 8–12, ISBN 978-83-85196-14-3 .
  6. ↑ a b c d Anna Wazówna , irp.pth.net.pl .
  7. ↑ Saar-Kozłowska 1995 ↓, s. 131-135.
  8. ↑ a b c d e f g h i Klaudia Orłowska, Anna Wazówna – apteka dla chorych czy omnibus scandalum? , HISTORIA.org.pl, 28 października 2016 .
  9. ↑ a b c d e f g h i j Herman Lindqvist, Przez Bałtyk. 1000 lat polsko-szwedzkich wojen i miłości, Poznań 2022.
  10. ↑ a b c d e f g h i j k Dariusz Chemperek, Mecenat literacki Anny Wazówny, „Meluzyna. Dawna Literatura i Kultura”, 7 (2 (13)), 2020, s. 39–55.
  11. ↑ a b Bilski 1991 ↓, s. 13-14.
  12. ↑ a b c d Olga Figaszewska, Niezwykłe życie Anny Wazówny. Kim była córka Jana III Wazy? | Viva.pl , viva.pl .
  13. ↑ a b c Grzybowski 1994 ↓, s. 209.
  14. ↑ a b c d e Bilski 1991 ↓, s. 13.
  15. ↑ Grzybowski 1994 ↓, s. 209, 217.
  16. ↑ a b c Agnieszka Witek. Karol Łopatecki, Janusz Dąbrowski, Wojciech Krawczuk, Wojciech Walczak, Listy Anny Wazy (1568–1625), (Warszawa, Polskie Towarzystwo Historyczne, 2022). „Czasopismo Naukowe Instytutu Studiów Kobiecych”, s. 265–267, 2023. DOI: 10.15290/cnisk.2023.02.15.13. ISSN 2451-3539. . 
  17. ↑ a b Anna Wazówna. Mądra królewna z golubskiego zamku by Kujawsko-Pomorskie - Issuu , issuu.com, 30 stycznia 2025 (ang.).
  18. ↑ Wszyscy kochankowie Wazówny , Golub-cgd.pl, 17 marca 2022 .
  19. ↑ Marcin Latka, Zapomniane portrety polskich Wazów – część I (1587–1623) , ART IN POLAND (ang.).
  20. ↑ Marcin Latka, Zapomniane portrety Jagiellonów – część VI (1573–1596) , ART IN POLAND (ang.).
  21. ↑ Bobińska, Ojcewicz i Saar-Kozłowska 2018 ↓, s. 48.
  22. ↑ a b Skarb Anny Wazówny [wywiad] , Golub-cgd.pl, 7 kwietnia 2022 .
  23. ↑ Bobińska, Ojcewicz i Saar-Kozłowska 2018 ↓, s. 69.
  24. ↑ Domasłowski 1998 ↓, s. 123–125.
  25. ↑ Domasłowski 1998 ↓, s. 126.
  26. ↑ Saar-Kozłowska 2018 ↓, s. 80.
  27. ↑ Pawlak 1993 ↓, s. 168–170.
  28. ↑ a b Domasłowski 1998 ↓, s. 128–129.
  29. ↑ a b Jej duch straszy tam do dziś! Była uznawana za heretyczkę i rozpustnicę , styl.interia.pl, 10 kwietnia 2022 (pol.).
  30. ↑ Jarosław Dumanowski i inni, Anna Vasas brev till familjen Gyllenstierna 1591–1612, Kraków: Sztafeta, 2002, s. 1–147, ISBN 978-83-87840-79-2 .
  31. ↑ Joanna Szkolnicka, Andrzej Hoja (red.), Listy i regesty korespondencji Anny Wazy i Ursuli Meyerin , CBHist. .
  32. ↑ Karol Łopatecki i inni, Listy Anny Wazy (1568–1625), Źródła 3, Warszawa: Polskie Towarzystwo Historyczne, 2022, s. 1–531, ISBN 978-83-963557-6-8 .
  33. ↑ Kościół i Parafia Świętej Trójcy w Warszawie , trojca.waw.pl, 30 maja 2019 .
  34. ↑ Informator, „Informator Parafii Ewangelicko-Augsburskiej Świętej Trójcy w Warszawie” (2(37): Wydanie specjalne poświęcone pamięci szkoły żeńskiej im. królewny Anny Wazówny Zbioru Ewangelicko-Augsburskiego), 2007, s. 3.
  35. ↑ a b Koło Wazowianek, „Informator Parafii Ewangelicko-Augsburskiej Świętej Trójcy w Warszawie” (2 (37): Wydanie specjalne poświęcone pamięci szkoły żeńskiej im. królewny Anny Wazówny Zbioru Ewangelicko-Augsburskiego), 2007, s. 22–26, 31.
  36. ↑ Zespół Szkół nr 1 im. Anny Wazówny w Golubiu-Dobrzyniu, Historia szkoły | Zespół Szkół nr 1 im. Anny Wazówny w Golubiu-Dobrzyniu , www.wazowna.pl .
  37. ↑ Szkoła Podstawowa im. Królewny Anny Wazówny w Gorczenicy - Historia naszej szkoły , spgorczenica.szkolnastrona.pl .
  38. ↑ O wyścigu , Princess Anna Vasa Tour .
  39. ↑ Patronka szkoły Anna Wazówna, „Informator Parafii Ewangelicko-Augsburskiej Świętej Trójcy w Warszawie” (2 (37): Wydanie specjalne poświęcone pamięci szkoły żeńskiej im. królewny Anny Wazówny Zbioru Ewangelicko-Augsburskiego), 2007, s. 5.
  40. ↑ Beata Krzemińska, Mural z wizerunkiem Anny Wazówny | Województwo Kujawsko-Pomorskie .
  41. ↑ Uczniowie III LO z tytułami laureatów i finalistów Międzynarodowego Konkursu Wiedzy Historycznej , 3lo.zs1brodnica.edu.pl .
  42. ↑ Twoje-Miasto Sp, Gra miejska z Anną Wazówną w roli głównej , brodnica.twoje-miasto.pl .
  43. ↑ Odznaka Krajoznawcza „Śladami Królewny Anny Wazówny” , www.msw-pttk.org.pl .
  44. ↑ Wieczorny spacer po Brodnicy. Poznamy tajemnice Anny Wazówny! , czasbrodnicy.pl .
  45. ↑ Licealiści wystawili „Luminatorkę” , Golub-cgd.pl, 21 lutego 2025 .
  46. ↑ Anna Wazówna – staropolska erudytka , Ossolineum .

Bibliografia

  • Stefan Bilski, Słownik biograficzny regionu brodnickiego, Brodnica, Toruń: Towarzystwo Miłośników Ziemi Michałowskiej, Toruńskie Towarzystwo Kultury, 1991 .
  • Hanna Bobińska, Grzegorz Ojcewicz, Alicja Saar-Kozłowska, Nie tylko brodnickie tajemnice Anny Wazówny, Szczytno: GregArt, 2018.
  • Jerzy Domasłowski, Wyposażenie wnętrza, Jerzy Domasłowski. Jarosław Jarzewicz, Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu, Toruń 1998, ISBN 83-87639-06-0.
  • Stanisław Grzybowski, Jan Zamoyski, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1994.
  • Linqvist H., Wazowie. Historia burzliwa i brutalna, tłum. E. Fabisiak, Warszawa 2018.
  • Ochmann-Staniszewska S., Dynastia Wazów w Polsce, Warszawa 2007.
  • Ojcewicz G., Pamflet na szwedzką królewnę jako źródło wiedzy o „szpetnej czarownicy”, czyli o Annie Wazównie, „Acta Neophilologica”, 15 (2013), 1, s. 299–322.
  • Anna Saar-Kozłowska, Infantka Szwecji i Polski Anna Wazówna (1568–1625). Legenda i rzeczywistość, Toruń 1995..
  • Saar-Kozłowska A., Polskie lata Anny Wazówny. Przyczynek do badań nad osobowością postaci w świetle nowo poznanych źródeł, „Almanach Historyczny”, 3 (2001), s. 40–71.
  • Alicja Saar-Kozłowska, Przekaz o królewnie Annie Wazównie wyrażony w jej pomniku grobowym, „Gdański Rocznik Ewangelicki”, 12, 2018, s. 73–103.
  • Saar-Kozłowska A., Śmierć i problemy pochówku Anny Wazówny w Brodnicy, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo XXVII. Nauki Humanistyczno-Społeczne”, 1996, z. 298, s. 45–94.
  • Saar-Kozłowska A., Toruńskie obchody Międzynarodowego Roku Tolerancji w 1995 roku. Colloquium Charitativum i pochówek Anny Wazówny, „Przegląd Regionalny”, 1 (1996) , nr 1, s. 99–155.
  • Renata Pawlak, Anna Wazówna – niepospolita kobieta Rzeczypospolitej, Kazimierz Grążawski (red.), Szkice Brodnickie, t. 2, Brodnica: Towarzystwo Miłośników Ziemi Michałowskiej, 1993, s. 157–170 .

Portrety literackie Anny Wazówny

  • Bojarska T., Byłam królewną, Gdańsk–Bydgoszcz 1977.
  • Przybylski R., Anna Wazówna. Królewna z białą chryzantemą, Brodnica 2005.
  • Przybylski R., Ekumeniczny pochówek królewny w Toruniu w 1995 roku, Brodnica 2003.

Linki zewnętrzne