Język koptyjski

Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Koptyjska inskrypcja z tekstem liturgicznym z V – VI wieku (Górny Egipt)

Język koptyjski (kopt. ϯⲙⲉⲧⲣⲉⲙⲛ̀ⲭⲏⲙⲓ, timetremǹnkhēmi) – ostatnia faza rozwojowa języka egipskiego, potomek języka staroegipskiego, należy do rodziny języków afroazjatyckich. Od XIX wieku jest językiem martwym. Do jego zapisu używano pisma alfabetycznego zapożyczonego od Greków. Autorem pierwszego słownika języka koptyjskiego jest Jean-François Champollion, który odczytał egipskie hieroglify.

Alfabet

Do zapisu języka koptyjskiego używa się pisma koptyjskiego, które powstało na podstawie alfabetu greckiego. Sześć liter, które występują w piśmie koptyjskim nie wzięło się z greki, a są to: Ϣ, Ϥ, Ϧ, Ϩ, Ϫ, Ϭ oraz Ϯ.

Majuskuła oraz minuskuła	Wartość	Grecki odpowiednik
Ⲁ ⲁ	a	Α, α
Ⲃ ⲃ	b	Β, β
Ⲅ ⲅ	g	Γ, γ
Ⲇ ⲇ	d	Δ, δ
Ⲉ ⲉ	ě	Ε, ε
Ⲍ ⲍ	z	Ζ, ζ
Ⲏ ⲏ	ē ê	Η, η
Ⲑ ⲑ	th	Θ, θ
Ⲓ ⲓ	i/j	Ι, ι
Ⲕ ⲕ	k	Κ, κ
Ⲗ ⲗ	l	Λ, λ
Ⲙ ⲙ	m	Μ, μ
Ⲛ ⲛ	n	Ν, ν
Ⲝ ⲝ	ks	Ξ, ξ
Ⲟ ⲟ	ǒ	Ο, ο
Ⲡ ⲡ	p	Π, π
Ⲣ ⲣ	r	Ρ, ρ
Ⲥ ⲥ Ⲋ ⲋ	s	Σ, σ, ς }
Ⲧ ⲧ	t	Τ, τ
Ⲩ ⲩ	u/v/y	Υ, υ
Ⲫ ⲫ	ph	Φ, φ
Ⲭ ⲭ	k(h)	Χ, χ
Ⲯ ⲯ	ps	Ψ, ψ
Ⲱ ⲱ	ō ô	Ω, ω
Ϣ ϣ	š	brak
Ϥ ϥ	f	Ϙ, ϙ (koppa)
Ϧ ϧ	h	brak
Ϩ ϩ	ḥ	brak
Ϫ ϫ	č	brak
Ϭ ϭ	c/kj	Ϙ, ϙ (koppa)
Ϯ ϯ	ti	brak

Dialekty i literatura

Nie istniał jeden literacki język koptyjski: teksty pisano w pięciu dialektach. Najważniejszymi były:

saidzki (sahidycki) – jako język literacki aż do X wieku n.e., początkowo był głównym dialektem koptyjskim;
bohairski (bohairyjski) – pierwotny dialekt Delty Zachodniej, od XI wieku zastąpił dialekt saidzki. Ma dużo greckich zapożyczeń (ok. 15% słownictwa), także gramatycznych.

Dialekty achmimski oraz fajumski miały znacznie mniejsze znaczenie i zasięg terytorialny.

W języku tym powstały głównie przekłady z Biblii, żywoty świętych i męczenników, bajki, a nawet powieść historyczna. Nowy Testament przełożono na dialekt saidzki już w końcu II wieku, na początku III wieku na dialekt bohairycki. W języku koptyjskim zachowały się przekłady z greckiego (lub aramejskiego) niektórych apokryfów wczesnochrześcijańskich oraz oryginalne dzieła gnostyckie, m.in. Ewangelia Judasza i Ewangelia Tomasza (fragment tej ostatniej zachował się także w języku greckim). Najstarsze zachowane rękopisy z pełnym tekstem Ewangelii Mateusza pochodzą z II / III wieku (greckie rękopisy z pełnym tekstem Mateusza pochodzą dopiero z IV wieku).

Historia

Dwujęzyczna inskrypcja w kairskim kościele

Po podbiciu Egiptu przez Arabów język Koptów powoli wymierał. Do wieku XVII / XVIII pisano w nim jeszcze pieśni kościelne, ale stopniowo stawał się wyłącznie rytualnym językiem nabożeństw. Jeszcze w XIX wieku, za czasów Champolliona, niektórzy kapłani koptyjscy swobodnie mówili po koptyjsku, a nawet prowadzili w nim korespondencję. Na początku XX stulecia czyniono próby wprowadzenia języka koptyjskiego do szkół i uczynienia go znów językiem żywym. Próby te nie przyniosły rezultatu. W latach trzydziestych XX wieku odkryto, że niektórzy mieszkańcy wioski Pi-Solsel w Górnym Egipcie wciąż używają w swojej mowie (w języku arabskim) szeregu wyrazów i zwrotów koptyjskich.

Obecnie, dzięki postępowi technicznemu, a także pojawieniu się Internetu, język koptyjski na nowo wzbudził zainteresowanie. Zaczęto wprowadzać do niego nowe wyrazy i określenia (np. πιτελεναυ – telewizja, νιουὼ – program informacyjny itp.). Pojawiła się grupa dyskusyjna w tym języku, zgłoszono nawet projekt koptyjskiej Wikipedii.

Źródłosłów nazwy

Słowo „Kopt” wywodzi się z języka koptyjskiego – Γαπτιας (a to z kolei z greki Αίγυπτος) poprzez język arabski, w którym wyraz Kibt (قبط) oznacza Egipcjanina. Tak zaczęli nazywać mieszkańców doliny Nilu Arabowie-muzułmanie.

Ponieważ pewna część mieszkańców Egiptu utrzymała chrześcijaństwo, określenie Kibt oznaczało także egipskiego chrześcijanina. Stopniowo Egipcjanie przyjmowali islam i zaczęli używać języka arabskiego. Jednak chrześcijanie egipscy zachowali nie tylko religię, lecz także ciągłość językową. Sfera występowania języka koptyjskiego była ograniczona, zachował się jedynie w religii i jej obrzędach. Współcześni Koptowie, tj. Egipcjanie-chrześcijanie, porozumiewają się po arabsku i jedynie kapłani rozumieją teksty napisane językiem koptyjskim.

Słowniki

JaroslavJ. Černý JaroslavJ., Coptic Etymological Dictionary, Cambridge and New York: Cambridge University Press, 1976 (ang.).brak strony (książka)
Walter EwingW.E. Crum Walter EwingW.E., A Coptic Dictionary, (index), Oxford: Clarendon Press, 1939 (ang.).brak strony (książka)
WolfgangW. Kosack WolfgangW., Lehrbuch des Koptischen. Teil I: Koptische Grammatik. Teil II: Koptische Lesestücke, Graz 1974 (niem.).brak strony (książka)
WernerW. Vycichl WernerW., Dictionnaire étymologique de la langue copte, Leuven: Éditions Peeters, 1983 (fr.).brak strony (książka)
WolfhartW. Westendorf WolfhartW., Koptisches Handwörterbuch, Heidelberg: Carl Winter, 1965 (niem.).brak strony (książka)

Zobacz też

Przypisy

↑ Majewicz 1989 ↓, s. .
↑ W. Vycichl, Pi-Solsel, ein Dorf mil koptischer Überlieferung, – MDAIK. Bd. 6, 1936, Ss. 169–175.

Bibliografia

W.V.W.V. Davies W.V.W.V., Egipskie hieroglify, Maciej G.M.G. Witkowski (tłum.), RTW, 1998, s. 6–10, ISBN 83-86822-89-9 ..

Linki zewnętrzne

Lekcje języka koptyjskiego oraz jego krótkie omówienie gramatyczne
HenryH. Tattam HenryH., A compendious grammar of the Egyptian language as contained in the Coptic, Sahidic, and Bashmuric Dialects, Londyn 1863 (ang.).brak strony (książka)

Pisma świata

Alfabetyczne

dwuszeregowe	cyrylica greckie lustrzane łacińskie ormiańskie
jednoszeregowe	aurebesh awestyjskie cirth deseret etruskie głagolica gockie koptyjskie mandżurskie mongolskie pIQaD ogamiczne orchońskie rowasz runiczne ugaryckie
dwuszeregowe i jednoszeregowe	gruzińskie
nielinearne	hangul

Spółgłoskowe (abdżady)

Półalfabetyczne

bopomofo

Alfabetyczno-sylabiczne (abugidy)

indyjskie

protopisma i ksenopismo	brahmi bhattiprolu grantha kharoszthi siddham
północne	dewanagari bengalskie gudżarati gurmukhi orija phags-pa sojombo śarada tybetańskie varang kshiti
południowe	birmańskie jawajskie kadamba kannada khmerskie laotańskie malajalam syngaleskie tamilskie tajskie telugu vatteluttu

inne

Sylabiczne

dalekowschodnie	geba hiragana katakana man’yōgana nüshu yi
inne	afaka bamum cypryjskie czirokeskie linearne A linearne B mende vai

Logograficzne

bliskowschodnie (mezopotamskie)	klinowe (sumeryjskie, akadyjskie, hetyckie, elamickie, perskie)
bliskowschodnie (egipskie)	demotyka hieratyka hieroglify
dalekowschodnie (sinogramy)	chińskie chữ nôm dongba dżurdżeńskie hancha kanji kitańskie sawndip tanguckie
mezoamerykańskie	azteckie majańskie

Nieodczytane (nieznana struktura)

Protopisma

Alfabety fonetyczne

Pseudoalfabety

Zapis liczb

Projekty ideograficzne

Kontrola autorytatywna (język martwy):

Encyklopedia internetowa: