Biskupin (stanowisko archeologiczne)
Wygląd przypnij ukryj nr rej. 50/412 z 8 września 1994
| |
 Widok rekonstrukcji osady od strony jeziora | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Typ budynku |
Osada obronna |
| Styl architektoniczny | |
| Kondygnacje |
3 |
| Ukończenie budowy | |
Położenie na mapie gminy Gąsawa  Stanowisko archeologicznew Biskupinie | |
Położenie na mapie Polski Stanowisko archeologicznew Biskupinie | |
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Stanowisko archeologicznew Biskupinie | |
Położenie na mapie powiatu żnińskiego Stanowisko archeologicznew Biskupinie | |
 52°47′18″N 17°44′40″E/52,788333 17,744444
| |
Domy w Biskupinie
Gród w Biskupinie – stanowisko archeologiczne na Pojezierzu Gnieźnieńskim we wsi Biskupin w województwie kujawsko-pomorskim. Odkrycie osady było jednym z najważniejszych wydarzeń w dziejach polskiej i europejskiej archeologii.
Historia badań archeologicznych
W 1933 roku na skutek prac melioracyjno-irygacyjnych poziom wody w Jeziorze Biskupińskim obniżył się na tyle, że ponad lustro wody wyłoniły się pozostałości umocnień starożytnej osady. Miejscowi chłopi odnajdywali zabytkowe przedmioty, nie zdając sobie sprawy z ich wartości archeologicznej. Dopiero dzieci uczęszczające do miejscowej szkoły poinformowały o dziwnych znaleziskach nauczyciela Walentego Szwajcera, a ten nagłośnił sprawę. O odkryciu wystających z wody drewnianych bali powiadomił on prof. Józefa Kostrzewskiego z Poznania. Badania wykopaliskowe zostały zainicjowane w roku 1934 i kontynuowano je do wybuchu II wojny światowej. Początkowo ekspedycja dysponowała skromnymi środkami. 22 czerwca 1934 sześcioosobowa ekipa archeologów rozpoczęła prace wyposażona w 360 zł z dwudziestoma bezrobotnymi mężczyznami z Gąsawy i Biskupina do pomocy. Do 1939 prace prowadzono po kilka miesięcy rocznie. Ekspedycją wykopaliskową Uniwersytetu Poznańskiego kierowali prof. Józef Kostrzewski i dr Zdzisław Rajewski.
W czasie wojny, w latach 1939–1942, specjalny niemiecki oddział SS-Ausgrabung Urstätt, pod dowództwem Hauptsturmführera prof. Hansa Schleifa prowadził wykopaliska na terenie osady biskupińskiej w celu wykazania jej pragermańskości. Po wojnie ukuto teorię, że ponieważ niemieckie badania nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, okupant postanowił zlikwidować stanowisko poprzez zasypanie go ziemią i piaskiem. Efektem miało być to, że część odsłoniętych przed wojną znalezisk nie nadawała się do ponownej ekspozycji. Następnie polscy archeolodzy pod kierunkiem Zdzisława Rajewskiego wznowili badania i kontynuowali je do roku 1974 (w 1950 otwarto muzeum, a w 1951 studencki obóz archeologiczny). Ogółem przebadano ok. 3/4 powierzchni osady. Obecnie większa część obiektu ponownie została zasypana ziemią i torfem.
Badania w Biskupinie – zarówno w okresie międzywojennym, jak i po wojnie – były przykładem najwyższego możliwego wówczas poziomu metodycznego prowadzenia wykopalisk. W Biskupinie w okresie międzywojennym zainicjowano interdyscyplinarne badania paleoekologiczne, dokonywano eksperymentów archeologicznych, kładąc w ten sposób podwaliny pod polską archeologię eksperymentalną. Wojciech Kóčka w czasie tych badań po raz pierwszy w Polsce zastosował fotografię dokumentacyjną, wykonywaną aparatem fotograficznym wyniesionym balonem wypełnionym wodorem.
Gród w Biskupinie jest jedynym w Polsce stanowiskiem archeologicznym, dla którego opracowano program długoterminowej konserwacji. Konserwacja polega na utrzymywaniu wysokiego poziomu wody w jeziorze oraz wdrożeniu systemu monitorowania parametrów środowiska, dla zapewnienia optymalnych warunków przetrwania autentycznej substancji zabytkowej.
16 września 1994 roku gród w Biskupinie uznany został za pomnik historii Polski. W uzasadnieniu stwierdzono, że zabytek ten nie posiada odpowiedników w swojej skali z tego okresu; porównać go można do osad palowych z neolitu w Szwajcarii, czy też do Pompejów (które pochodzą z innych okresów).
Osada obronna kultury łużyckiej
Makieta osady
Zrekonstruowana brama i wał obronny osady
Rekonstrukcje chat
Rekonstrukcja „jednostki mieszkalnej” z ogniskiem
Festyn archeologiczny
Muzeum obok osady z eksponatami z wykopalisk
Konstrukcja obronnego skrzynkowego wału drewniano-ziemnego otaczającego osadę w Biskupinie (Rekonstrukcja z sierpnia 2018)
Osada w Biskupinie wiąże się z kręgiem kulturowym kultury łużyckiej, trwającym od środkowej epoki brązu, od ok. XIV w. p.n.e., po wczesną epokę żelaza, czyli do ok. V w. p.n.e. Kultura łużycka to pojęcie archeologiczne, przez które różni badacze rozumieli odmienne grupy etniczne – Germanów, Słowian lub Ilirów. Sprawa przynależności etnicznej Biskupina była wykorzystywana dla celów ideologicznych w sporach dotyczących praw różnych narodów do ziem dzisiejszej Polski. Obecnie przyjmuje się, że przynależności etnicznej kultury łużyckiej, podobnie jak i większości innych pradziejowych kultur archeologicznych, bezdyskusyjnie ustalić się nie da.
Na podstawie badań drewnianych bali stwierdzono, że 50% użytych do budowy grodu drzew dębowych ścięto w 748 roku p.n.e.
Gród założono na podmokłej wyspie na jeziorze Biskupińskim (obecnie półwysep), o kształcie zbliżonym do owalu i powierzchni ok. 2 ha; wały obejmowały ok. 1,3 ha. Wyspa wznosiła się 0,8–1,2 m ponad wody jeziora. Ocenia się, że gród biskupiński był zasiedlony przez 150 lat.
Na terenie osady znajdowało się ok. 106 domostw, o wymiarach przeciętnie ok. 8 × 10 m, usytuowanych rzędowo wzdłuż moszczonych drewnem 11 ulic, o szerokości ok. 2,5 m każda. Kubatura i rozkład grodu pozwalają sądzić, że w osadzie mieszkać mogło od 800 do 1000 osób. Osada otoczona była skrzynkowym wałem drewniano-ziemnym o długości 640 m, szerokości 3 m i domniemanej wysokości do 6 m, w którym znajdowała się brama wjazdowa. Gród otoczony był falochronem o szerokości od 2 do 9 m, zbudowanym z ukośnie wbitych pali.
Regularny schemat zabudowy grodu biskupińskiego powtarza się w innych grodach kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza (np. Sobiejuchy, Smuszewo, Izdebno na Pałukach, Jankowo na Kujawach czy Biehla w Saksonii).
Przyczyny budowy grodów obronnych o regularnej wewnętrznej zabudowie szeregowej przez ludność kultury łużyckiej, są przedmiotem sporów. Z punktu widzenia ekonomicznego zamieszkiwanie ludności rolniczej w zamkniętej przestrzeni grodu otoczonego wodą lub podmokłymi obszarami, nie jest racjonalne. W literaturze przedmiotu pojawiły się co najmniej trzy, związane z tą rozbieżnością bytową, próby wyjaśnienia tego fenomenu:
- zagrożenie ze strony ludów koczowniczych – Kimerów i Scytów;
- walki wewnątrzplemienne;
- chęć naśladownictwa miast greckich, z którymi społeczności kultury łużyckiej mogły się zapoznać dzięki dalekosiężnej wymianie handlowej organizowanej przez kolonie greckie.
Podobnie do precyzyjnej genezy powstania, nieznana jest przyczyna upadku Biskupina i innych grodów tego typu. W tej kwestii przedstawiono również kilka konkurencyjnych hipotez:
- zniszczenie grodów przez Scytów (niektóre grody zostały spalone, w niektórych znaleziono groty od strzał scytyjskich);
- podniesienie się poziomu wód w jeziorach w związku z pogorszeniem klimatu;
- wyeksploatowanie środowiska naturalnego wokół grodu i konieczność przeniesienia się na inne tereny.
Osada w Biskupinie przedstawia koncepcję zwartej, obronnej zabudowy i jest przykładem myśli protourbanistycznej.
Osadnictwo w Biskupinie
Obszar Pałuk, na którym znajduje się Biskupin, został ukształtowany przez lodowiec, który wyżłobił w czasie ostatniego zlodowacenia liczne doliny. Od północy graniczy z Krajną, południową granicą jest rzeka Wełna.
Najstarszymi pozostałościami na terenie Biskupina są obozowiska łowców reniferów sprzed 10 tysięcy lat (górny paleolit), a także neolityczne domostwa pierwszych rolników, położone na wschód od osady łużyckiej, interpretowane jako osada neolityczna z IV tysiąclecia. p.n.e. oraz kraal z wczesnej epoki brązu, otoczony systemem rowów.
Pierwotna łużycka osada obronna została opuszczona w VI wieku p.n.e. z powodu podniesienia się poziomu wody w jeziorze Biskupińskim wskutek zmian klimatycznych i wyeksploatowania środowiska naturalnego (drewno, erozja gleb). W V i IV wieku p.n.e. powstała na jej miejscu osada otwarta. Ludność Biskupina zajmowała się rolnictwem, rybołówstwem, zbieractwem i rzemiosłem (garncarstwo, tkactwo).
Na zachód od osady łużyckiej we wczesnym średniowieczu funkcjonowały grody i tzw. wioska wczesnopiastowska (VIII w. – XI wiek). Ostateczny upadek Biskupina, w ujęciu historycznym, wiąże się ze wzrostem znaczenia Piastów. W XI wieku obszary te należały do biskupstwa gnieźnieńskiego, o czym wspomina bulla Innocentego II (1136).
Rekonstrukcja, popularyzacja i edukacja
Gród w Biskupinie jest jednym z nielicznych stanowisk archeologicznych w Polsce zawierających pełnowymiarowe rekonstrukcje wału obronnego, falochronu, bramy, ulic i budynków mieszkalnych. Rekonstrukcje te są cyklicznie wymieniane w celu ich aktualizacji na podstawie nowych ustaleń naukowych. Pierwsze z rekonstrukcji powstały do 1939 roku.
Oprócz rekonstrukcji w Biskupinie jest muzeum, a w każdym trzecim tygodniu września odbywa się tam festyn biskupiński, obejmujący prezentacje eksperymentalne i pokazy odtwórcze. Festyn w Biskupinie był pierwszym festynem archeologicznym w Polsce. Biskupin jest też jednym z dwóch w Polsce laboratoriów konserwacji drewna mokrego wydobytego ze stanowisk archeologicznych oraz ośrodkiem archeologii eksperymentalnej.
Skansen archeologiczny w Biskupinie stanowił plan dla realizacji filmowych. Kręcono tam ujęcia do filmów Jerzego Hoffmanna Ogniem i mieczem, Stara baśń. Kiedy słońce było bogiem.
Z okazji 85. rocznicy odkrycia Biskupina Google przygotował Doodle. Na stronie głównej wyszukiwarki pokazano grafikę bramy w wałach ochronnych Biskupina.
Filatelistyka
Stanowisko biskupińskie ukazało się na następujących znakach pocztowych:
- kartka pocztowa z 11 listopada 1938 (widok rekonstrukcji wschodniej części, 20. rocznica odzyskania niepodległości, nominały 15 i 30 groszy), zapasy przedrukowane w 1944 na 25 groszy,
- dwie kartki pocztowe z 25 lipca 1959, każda o nominale 40 groszy (plan grodu i misa z ornamentem, nakłady 650 i 638 tys. egzemplarzy),
- trzy znaczki z 10 grudnia 1966 z wykopaliskami i makietą osiedla (nakład każdego – 5 milionów egzemplarzy, nominał każdego – 60 groszy),
- znaczek o nominale 1 zł z roku 1978, wchodzący w skład serii „Historia kolei polskich”, przedstawiający lokomotywę ze skansenu kolejowego w pobliskiej Wenecji, na tle wieży żnińskiego ratusza i rekonstrukcji głównej bramy grodu w Biskupinie;
- datowniki okolicznościowe stosowane przez UPT Gąsawa i UPT Warszawa 1 – lata 1936, 1947, 1960 i 1966.
Pierwsze starania o wydanie znaczków z wykopaliskami biskupińskimi czyniono już w 1935 (bezskutecznie). Zachowały się z tego okresu trzy projekty autorstwa Haliny Gołkortt-Szczerkowskiej.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ a b Biskupin ‘postarzał się’ o 200 lat. 85. rocznica odkrycia osady i 25-lecie ustalenia daty jej założenia , Wyborcza Poznań .
- ↑ a b c Biskupin – rezerwat archeologiczny , nid.pl .
- ↑ JerzyJ. Gąssowski JerzyJ., Z archeologią za pan brat, Warszawa: Iskry, 1983, s. 133, ISBN 83-207-0361-1 .
- ↑ Wywiad z Wojciechem Piotrowskim – sekretarzem naukowym Muzeum Archeologicznego w Biskupinie. muzhp.pl. ..
- ↑ a b ZdzisławZ. Rajewski ZdzisławZ., 10000 lat Biskupina i jego okolic, Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1965, s. 5–6 .
- ↑ MichałM. Foerster MichałM., Biskupin: Prasłowiański mit , Esensja .
- ↑ JerzyJ. Gąssowski JerzyJ., Z archeologią za pan brat, Warszawa: Iskry, 1983, s. 134, ISBN 83-207-0361-1 .
- ↑ Wiesław Zajączkowski. Dyrektor Muzeum Archeologicznego w Biskupinie. Biskupin Pomnik Historii. 80 lat badań (1934–2014), 2014-09-01.
- ↑ DorotaD. Ławecka DorotaD., Wstęp do archeologii, Warszawa: PWN, 2009, s. 57, ISBN 978-83-01-13966-7 .
- ↑ M.P. 1994 nr 50, poz. 412.
- ↑ Paweł Jasienica w Polsce Piastów podaje, że gród użytkowany był przez kilkadziesiąt lat, a powstał między rokiem 500 p.n.e. a 400 p.n.e.
- ↑ Przed 90 laty odkryto prehistoryczną osadę w Biskupinie , www.pap.pl, 31 sierpnia 2023 .
- ↑ Andrzej Przychodni: Świętokrzyskie Centrum Archeologii Doświadczalnej w Nowej Słupi, jako miejsce realizacji projektu „Człowiek i Żelazo w pierwszych wiekach naszej ery” szansą na rozwój archeoturystyki na Kielecczyźnie. Trzcinica-Krosno 2012.. Akademia.edu. .
- ↑ a b Muzeum Archeologiczne w Biskupinie , Region Wielkopolska .
- ↑ Ogniem i mieczem , Film Polski .
- ↑ Jerzy Hoffman zaprezentował „Starą baśń” w Bydgoszczy , Wirtualna Polska, 16 września 2003 .
- ↑ Stara Baśń , Film Polski .
- ↑ a b Google Doodle na dziś. Rocznica odkrycia Biskupina , Onet Wiadomości, 31 sierpnia 2018 .
- ↑ EligiuszE. Ristau EligiuszE., Biskupin w filatelistyce, „Mówią Wieki” (6), 1984, s. 39, ISSN 0032-6143 .
Linki zewnętrzne
- Muzeum Archeologiczne w Biskupinie
- Biskupin z lotu ptaka – film
- Odkrycie archeologiczne w Biskupinie w kronice PKF w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej
- Biskupin w Google Street View
- Archiwalne zdjęcia i publikacje dotyczące Biskupina w bibliotece Polona
