Selen

Wygląd przypnij ukryj Selen

arsen ← selen → brom
S ↑ Se ↓ Te 34 Se
Wygląd
szary (α), czerwony (β) lub czarny (bezpostaciowy)
Selen czarny i czerwony (β)
Widmo emisyjne selenu
Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.	selen, Se, 34 (łac. selenium)
Grupa, okres, blok	16, 4, p
Stopień utlenienia	±II, IV, VI
Właściwości metaliczne	niemetal
Właściwości tlenków	silnie kwasowe
Masa atomowa	78,971 ± 0,008
Stan skupienia	stały
Gęstość	4,790 g/cm³
Temperatura topnienia	220 °C
Temperatura wrzenia	685 °C
Numer CAS	7782-49-2
PubChem	6326970
Właściwości atomowe Promień • atomowy • walencyjny • van der Waalsa 115 (obl. 103) pm 116 pm 116 pm Konfiguracja elektronowa 4s23d104p4 Zapełnienie powłok 2, 8, 18, 6 (wizualizacja powłok) Elektroujemność • w skali Paulinga • w skali Allreda 2,55 2,48 Potencjały jonizacyjne I 941 kJ/mol II 2045 kJ/mol III 2973,7 kJ/mol
Właściwości fizyczne Ciepło parowania 26,3 kJ/mol Ciepło topnienia 6,694 kJ/mol Ciśnienie pary nasyconej 0,695 Pa (494 K) Konduktywność 1,0×10−4 S/m Ciepło właściwe 320 J/(kg·K) Przewodność cieplna 2,04 W/(m·K) Układ krystalograficzny heksagonalny Twardość • w skali Mohsa 2 Prędkość dźwięku 3350 m/s (293,15 K) Objętość molowa 16,42×10−6 m³/mol
Najbardziej stabilne izotopy izotop wyst. o.p.r. s.r. e.r. MeV p.r. 72Se {syn.} 8,4 dni w.e. 0,335 72As 74Se 0,89% stabilny izotop z 40 neutronami 75Se {syn.} 119,779 dni w.e. 0,864 75As 76Se 9,36% stabilny izotop z 42 neutronami 77Se 7,63% stabilny izotop z 43 neutronami 78Se 23,78% stabilny izotop z 44 neutronami 79Se {syn.} 1,13×106 lat β− 0,151 79Br 80Se 49,61% stabilny izotop z 46 neutronami 82Se 8,73% 1,08×1020 lat β−β− 2,995 82Kr
Niebezpieczeństwa Karta charakterystyki: dane zewnętrzne firmy Sigma-Aldrich Globalnie zharmonizowany system klasyfikacji i oznakowania chemikaliów Na podstawie Rozporządzenia CLP, zał. VI Niebezpieczeństwo Zwroty H H301, H331, H373, H413 Zwroty P P261, P301+P310, P311 NFPA 704 Na podstawie podanego źródła 0 2 0   Numer RTECS VS7700000
Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)

Selen (Se, łac. selenium) – pierwiastek chemiczny z grupy niemetali w układzie okresowym. Znanych jest kilkanaście jego izotopów z przedziału mas 65–91, z których trwałych jest 6.

Został odkryty w roku 1817 przez J.J. Berzeliusa. Nazwa pochodzi od Selene (stgr. Σελήνη), greckiej nazwy Księżyca i bogini która go uosabiała. Berzelius nazwał go tak, ponieważ występuje razem z tellurem, którego nazwa wywodzi się od tellus, czyli po łacinie „Ziemia”. Chciał przy tym zaznaczyć, że selen nie jest „z tej samej ziemi” co tellur i różni się od niego właściwościami.

Występowanie i otrzymywanie

Występuje w skorupie ziemskiej w ilości 0,05 ppm jako zanieczyszczenie niektórych rud siarczkowych. Przemysłowo pozyskuje się go jako produkt uboczny rafinacji rud miedzi i siarki. Doprowadzony do postaci tlenku (SeO
2) selen rozpuszcza się w kwasie azotowym. Następnie przepuszcza się przez tak otrzymany roztwór dwutlenek siarki. Wolny selen wytrąca się jako czerwony osad (odmiana alotropowa beta). Laboratoryjnie otrzymuje się go, redukując hydrazyną kwas selenowy (H
2SeO
4).

Zastosowania

Dzięki zależności przewodnictwa elektrycznego od naświetlenia selen znalazł zastosowanie w fotokomórkach i kserokopiarkach, a jego związki są stosowane w ogniwach fotowoltaicznych; jako półprzewodnik wykorzystywany był przez kilkadziesiąt lat w prostownikach selenowych (zanim nie wyparły go prostowniki funkcjonujące w oparciu o inne materiały – najpierw german, a obecnie najczęściej krzem). Ponadto używany jest jako dodatek do szkła i stali. Siarczek selenu (SeS
2) stosowany jest w szamponach przeciwłupieżowych i w lekach przeciwgrzybiczych, a selenian sodu (Na
2SeO
3) jest silnym insektycydem.

Właściwości chemiczne

Jako tlenowiec selen właściwościami nieco przypomina siarkę. Kwas selenowy(VI) (H
2SeO
4), podobnie jak siarkowy, jest kwasem mocnym o silnych właściwościach utleniających (znacznie silniejszych niż kwas siarkowy). Ani spalanie selenu, ani odwadnianie kwasu selenowego nie prowadzi do uzyskania trójtlenku selenu (SeO
3). Selenki (Se2−
) w środowisku zasadowym łatwo przechodzą na wyższe stopnie utlenienia.

W reakcji selenu z chlorem powstaje brązowa ciecz Se
2Cl
2, która po ogrzaniu dysproporcjonuje do czystego selenu i bezbarwnego czterochlorku selenu (SeCl
4).

Odmiany alotropowe

Selen ma trzy odmiany alotropowe. Odmiana α to tzw. selen szary lub metaliczny, o kolorze srebrzystoszarym, kruchy. Utlenia się on na powietrzu powoli, nie reaguje z wodą, lecz reaguje zarówno z kwasami, jak i zasadami. Odmiana β (selen czerwony) jest czerwonym ciałem bezpostaciowym. Jest bardzo reaktywny, pali się na powietrzu i gwałtownie reaguje z wodą. Odmiana γ jest szklistym szaroróżowym ciałem stałym, pośrednim między odmianami alfa i beta. Uzyskuje się ją, gwałtownie schładzając ciekły selen. Handlowo dostępny jest także bezpostaciowy selen czarny.

Związki

Selen tworzy związki analogiczne do związków siarki, np.

• selenek dimetylowy,
• tlenochlorek selenu,
• dwutlenek selenu,
• selenowodór.

Znaczenie biologiczne

Selen – jeden z niezbędnych mikroelementów – musi być dostarczany w pożywieniu. Zawartość selenu w produktach spożywczych różni się znacznie, co związane jest z dużymi różnicami w zawartości selenu w glebie i wodzie w różnych częściach świata. Gleby na terenie Polski są uważane za ubogie w selen.

Źródła selenu w pożywieniu: zboża, mięso, jaja, nabiał, ryby i skorupiaki. Nie wszystkie pokarmy są dobrym źródłem selenu, bowiem pierwiastek ten nie w każdej postaci jest dobrze wchłaniany w przewodzie pokarmowym. Podstawową rolę w biodostępności odgrywa forma chemiczna selenu. Najwyższą bioprzyswajalnością charakteryzuje się selen pozyskiwany z drożdży. Wchłanianie selenu wzmagają białka małomolekularne oraz witaminy (głównie A, E, C). Synergiczne działanie selenu z witaminą E przyczynia się do opóźniania procesów starzenia oraz przyspieszenia regeneracji komórek.

Jest on konieczny do prawidłowego funkcjonowania niektórych układów enzymatycznych. Organiczny związek selenu, selenocysteina, wchodzi w skład peroksydazy glutationowej, silnego antyutleniacza chroniącego czerwone krwinki i błony komórkowe przed szkodliwym wpływem wolnych rodników. Zachowanie odpowiedniego poziomu selenu jest istotne w zespole bezdechu sennego, który może prowadzić do stresu oksydacyjnego.

Ważny jest także dla funkcjonowania układu odpornościowego oraz tarczycy. Wraz z innymi przeciwutleniaczami chroni serce przed działaniem wolnych rodników, pomaga w walce z depresją, przemęczeniem i nadmierną nerwowością. Redukuje ilość szkodliwych związków przyczyniających się do powstawania reumatoidalnego zapalenia stawów – podawanie selenu łagodzi objawy choroby u 40% chorych.

U mężczyzn selen jest częściowo akumulowany w jądrach. Znajduje się także w spermie. W zależności od stężenia selenu w spermie obserwowano różną ruchliwość plemników.

Wysoki poziom selenu w organizmie ludzkim był błędnie traktowany jako element skutecznej profilaktyki chorób nowotworowych np. nowotwór płuc. Badania roli selenu w zapobieganiu powstawania zmian nowotworowych dały wynik negatywny.

Polskie normy dziennego zapotrzebowania na selen
Kto	Norma w µg/dobę
niemowlęta	10-15
dzieci	20-30
dziewczęta 10–12 lat	45
dziewczęta > 12 lat	60
kobiety w ciąży	65
kobiety karmiące	75
chłopcy 10–12 lat	45
chłopcy 13–15 lat	60
chłopcy > 15 r.ż. i mężczyźni	70

Konieczność suplementacji selenu występuje u osób pozostających na całkowitym żywieniu pozajelitowym (pareneteralnym), osoby z ciężkim uszkodzeniem funkcji wchłaniania składników pokarmowych (np. choroba Leśniowskiego-Crohna, stan po usunięciu znacznej części jelita cienkiego). Odpowiedni poziom selenu w pożywieniu jest ważny u osób, które są w trakcie leczeniu chorób sercowo-naczyniowych, niepłodności, zapalenia trzustki i chorób układu oddechowego.

Nadmiar selenu jest szkodliwy; uważa się, że przekroczenie dawki 400 mikrogramów na dobę może prowadzić do zatrucia.

Niedobór selenu stwierdza się również w przypadku reumatoidalnego zapalenia stawów. Rozpowszechnienie występowania objawów niedoboru selenu w ogólnej populacji jest następstwem niewystarczającej podaży selenu w diecie, która wynika z małej zawartości tego pierwiastka w glebie na niektórych obszarach ziemi (m.in. w Polsce).

Historia odkrycia

Selen został odkryty przez szwedzkiego chemika Berzeliusa 6 stycznia 1818 roku. Naukowiec sprowadzał siarkę do swojej fabryki kwasu siarkowego w Gripsholm. Zauważył, że po przerobieniu siarki pochodzącej z Falunu na dnie ołowianych komór osadzał się czerwony proszek. Po wielu badaniach, wykluczył obecność telluru, a nowo odkrytemu pierwiastkowi nadał nazwę selen. Nazwa ta wzięła się z języka starogreckiego od słowa selene, w którym oznacza księżyc, natomiast tellur pochodzi od tellus, czyli ziemia. Berzelius chciał podkreślić, że nowy pierwiastek nie jest z tej samej ziemi co tellur. Być może chciał też zwrócić uwagę na pokrewieństwo tych dwóch pierwiastków.

Uwagi

1. ↑ Duże różnice w składzie izotopowym tego pierwiastka w źródłach naturalnych nie pozwalają na podanie wartości masy atomowej z większą dokładnością (patrz: Thomas Prohaska i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.)).

Przypisy

1. ↑ Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4 .
2. ↑ CRC Handbook of Chemistry and Physics, William M.W.M. Haynes (red.), wyd. 97, Boca Raton: CRC Press, 2016, s. 4-83, ISBN 978-1-4987-5429-3  (ang.).
3. ↑ selenium, Classification and Labelling Inventory, Europejska Agencja Chemikaliów   (ang.).
4. ↑ Selenium (nr 229865) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Stanów Zjednoczonych. . (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
5. ↑ ThomasT. Prohaska ThomasT. i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603  (ang.).
6. ↑ Selen (nr 229865) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Polski. . (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
7. ↑ Ignacy Eichstaedt: Księga pierwiastków. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973, s. 252. OCLC 839118859.
8. ↑ Karta charakterystyki selenu czarnego. Merck KGaA. . (pol.).
9. ↑ JoannaJ. Kuczyńska JoannaJ., MarekM. Biziuk MarekM., Biogeochemia selenu i jego monitoring w materiałach biologicznych pochodzenia ludzkiego, „Chemia i Inżynieria Ekologiczna A”, 14 (S1), 2007, s. 47–64 .
10. ↑ Bugel S., Larsen E.H., Steenberg L.C., Moesgaard S et al.: Selenium from a high Se yeast supplement is well absorbed and retained in humans. Metal ions in Biology & Medicine: 8: 206-209 (2004).
11. ↑ Erik H.E.H. Larsen Erik H.E.H. i inni, Speciation and bioavailability of selenium in yeast-based intervention agents used in cancer chemoprevention studies, „Journal of AOAC International”, 87 (1), 2004, s. 225–232, DOI: 10.1093/jaoac/87.1.225, PMID: 15084104   (ang.).
12. ↑ Rachel GimenesR.G. Albuquerque Rachel GimenesR.G. i inni, Why Should We Care About Selenium in Obstructive Sleep Apnea?, „Journal of clinical sleep medicine: JCSM: official publication of the American Academy of Sleep Medicine”, 13 (7), 2017, s. 931–932, DOI: 10.5664/jcsm.6674, PMID: 28502283, PMCID: PMC5482587   (ang.).
13. ↑ R.R. Scott R.R. i inni, The effect of oral selenium supplementation on human sperm motility, „British Journal of Urology”, 82 (1), 1998, s. 76–80, DOI: 10.1046/j.1464-410x.1998.00683.x, PMID: 9698665   (ang.).
14. ↑ P.P. Knekt P.P. i inni, Is low selenium status a risk factor for lung cancer?, „American Journal of Epidemiology”, 148 (10), 1998, s. 975–982, DOI: 10.1093/oxfordjournals.aje.a009574, PMID: 9829869   (ang.).
15. ↑ Margaret P.M.P. Rayman Margaret P.M.P., Selenium in cancer prevention: a review of the evidence and mechanism of action, „The Proceedings of the Nutrition Society”, 64 (4), 2005, s. 527–542, DOI: 10.1079/pns2005467, PMID: 16313696   (ang.).
16. ↑ MarcoM. Vinceti MarcoM. i inni, Selenium for preventing cancer, „The Cochrane Database of Systematic Reviews”, 1, 2018, CD005195, DOI: 10.1002/14651858.CD005195.pub4, PMID: 29376219, PMCID: PMC6491296   (ang.).
17. ↑ HenrykH. Gertig HenrykH., JuliuszJ. Przysławski JuliuszJ., Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu, wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2007, s. 358, ISBN 978-83-200-3603-9, OCLC 749476323 .
18. ↑ M.P.M.P. Rayman M.P.M.P., The importance of selenium to human health, „The Lancet”, 356 (9225), 2000, s. 233–241, DOI: 10.1016/S0140-6736(00)02490-9, PMID: 10963212   (ang.).
19. ↑ WojciechW. Wasowicz WojciechW. i inni, Selenium status of low-selenium area residents: Polish experience, „Toxicology Letters”, 137 (1–2), 2003, s. 95–101, DOI: 10.1016/s0378-4274(02)00383-1, PMID: 12505435   (ang.).
20. ↑ IgnacyI. Eichstaedt IgnacyI., Selen, JerzyJ. Kuryłowicz (red.), Księga Pierwiastków, Wiedza Powszechna, 1973, s. 251-252 .

Linki zewnętrzne

• Dietary Supplement Fact Sheet: Selenium. National Institutes of Health, Office of Dietary Supplements. . (ang.).

Układ okresowy pierwiastków
	1	2																3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
1	H																																He
2	Li	Be																										B	C	N	O	F	Ne
3	Na	Mg																										Al	Si	P	S	Cl	Ar
4	K	Ca																Sc	Ti	V	Cr	Mn	Fe	Co	Ni	Cu	Zn	Ga	Ge	As	Se	Br	Kr
5	Rb	Sr																Y	Zr	Nb	Mo	Tc	Ru	Rh	Pd	Ag	Cd	In	Sn	Sb	Te	I	Xe
6	Cs	Ba		La	Ce	Pr	Nd	Pm	Sm	Eu	Gd	Tb	Dy	Ho	Er	Tm	Yb	Lu	Hf	Ta	W	Re	Os	Ir	Pt	Au	Hg	Tl	Pb	Bi	Po	At	Rn
7	Fr	Ra		Ac	Th	Pa	U	Np	Pu	Am	Cm	Bk	Cf	Es	Fm	Md	No	Lr	Rf	Db	Sg	Bh	Hs	Mt	Ds	Rg	Cn	Nh	Fl	Mc	Lv	Ts	Og
8	Uue	Ubn	✱
					✱	Ubu	Ubb	Ubt	Ubq	Ubp	Ubh	Ubs	...
Metale alkaliczne Metale ziem alkalicznych Lantanowce Aktynowce Metale przejściowe Metale Półmetale Niemetale Halogeny Gazy szlachetne Właściwości nieznane
↑ Alternatywnie do skandowców zalicza się często nie lutet i lorens, lecz lantan, aktyn oraz hipotetyczny unbiun. ↑ Budowa 8. okresu jest przedmiotem badań teoretycznych i dokładne umiejscowienie pierwiastków tego okresu w ramach układu okresowego jest niepewne.

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

• p
• d
• e

Substancja lecznicza w klasyfikacji anatomiczno-terapeutyczno-chemicznej (ATC) V09: Radiofarmaceutyki diagnostyczne

V09A – Ośrodkowy układ nerwowy	V09AA – Związki znakowane technetem 99m Tc eksametazym bicyzat V09AB – Związki zawierające jod 123 I jofetamina jolopryd joflupan V09AX – Inne środki radiofarmaceutyczne stosowane w diagnostyce OUN pentetynian indu (111 In) kompleks indu 111 In z 3β-karbometoksy-3β-(4-jodofenylo)-tropanem flutemetamol (18 F) florbetapir (18 F) florbetaben (18 F) flortaucipir (18 F)
V09B – Układ kostny	V09BA – Związki zawierające technet 99m Tc oksydronian technetu (99m Tc) medronian technetu (99m Tc) pirofosforan technetu (99m Tc) butedronian technetu (99m Tc)
V09C – Układ moczowy	V09CA – Związki zawierające technet 99m Tc pentetynian technetu (99m Tc) bursztynian technetu (99m Tc) mertiatyd technetu (99m Tc) gluceptan technetu (99m Tc) glukonian technetu (99m Tc) V09CX – Inne środki radiofarmaceutyczne stosowane w diagnostyce układu moczowego jodohipuran sodu (123 I) jodohipuran sodu (131 I) diatrizonian sodu (125 I) edetynian chromu (51 Cr)
V09D – Wątroba i układ siateczkowo-śródbłonkowy	V09DA – Związki znakowane technetem 99m Tc dizofenina etyfenina lidofenina mebrofenina galtyfenina V09DB – Cząstki i koloidy znakowane technetem 99m Tc koloidalny siarczek renu kwas fitowy V09DX – Inne środki radiofarmaceutyczne stosowane w diagnostyce wątroby i układu siateczkowo-śródbłonkowego kwas tauroselcholowy znakowany selenem 75 Se
V09E – Układ oddechowy	V09EA – Wziewne środki znakowane technetem 99m Tc kwas pentetynowy V09EB – Preparaty do wstrzyknięć zawierające technet 99m Tc makrosalb V09EX – Inne środki radiofarmaceutyczne stosowane w diagnostyce układu oddechowego krypton 81m Kr ksenon 127 Xe ksenon 133 Xe
V09F – Tarczyca	V09FX – Różne środki radiofarmaceutyczne stosowane w diagnostyce tarczycy nadtechnecjan sodu (99m Tc) jodek sodu (123 I) jodek sodu (131 I) jodek sodu (124 I)
V09G – Układ sercowo-naczyniowy	V09GA – Związki znakowane technetem 99m Tc sestamibi tetrofosmina teboroksym albumina furifosmina apcityd V09GB – Związki znakowane jodem 125 I fibrynogen albumina V09GX – Inne środki radiofarmaceutyczne stosowane w diagnostyce układu sercowo-naczyniowego chlorek talu (201 Tl) imcyromab znakowany indem 111 In komórki znakowane chromianami (51 Cr)
V09H – Wykrywanie stanów zapalnych i zakażeń	V09HA – Związki znakowane technetem 99m Tc immunoglobulina połączenie komórek z eksametazymem sulesomab V09HB – Związki zawierające ind 111 In komórki znakowane tropolonianem lub oksynian indu (111 In) V09HX – Inne środki radiofarmaceutyczne stosowane w celu wykrycia stanów zapalnych i zakażeń cytrynian galu (67 Ga)
V09I – Diagnostyka nowotworów	V09IA – Związki znakowane technetem 99m Tc DMSA wotumumab depreotyd arcytumomab tektrotyd etarfolatid tilmanocept chlorek trofolastatu V09IB – Związki znakowane indem 111 In pentetreotyd satumomab pendetylu kapromab pendetylu V09IX – Inne środki radiofarmaceutyczne stosowane w diagnostyce nowotworów jobenguan (123 I) jobenguan (131 I) fludeoksyglukoza (18 F) fluorodopa (18 F) fluorek sodu (18 F) fluorometylocholina (18 F) fluoroetylocholina (18 F) miedź (64 Cu) dotatate piflufolastat (18 F) PSMA–1007 (18 F)
V09X – Inne radiofarmaceutyczne środki diagnostyczne	V09XA – Związki znakowane jodem 131 I norcholesterol jodocholesterol (131 I) albumina V09XX – Różne diagnostyczne środki radiofarmaceutyczne cyjanokobalamina znakowana 57 Co cyjanokobalamina znakowana 58 Co norcholesterol znakowany 57 Se cytrynian żelaza(III) (59 Fe)

Kontrola autorytatywna (pierwiastek chemiczny):

• LCCN: sh85119688
• GND: 4180872-1
• NDL: 00570819
• BnF: 121383271
• BNCF: 52421
• NKC: ph127055
• BNE: XX534324
• J9U: 987007529471405171

Encyklopedia internetowa:

• Britannica: science/selenium
• Treccani: selenio
• Universalis: selenium
• SNL: selen
• Catalana: 0238414
• DSDE: selen