Neuroetyka

Wygląd przypnij ukryj

Neuroetyka – obszar interdyscyplinarnych badań naukowych układu nerwowego (głównie OUN), dotyczących powiązań etyki z neurobiologią, oraz zastosowań zgromadzonej wiedzy w praktyce. Neuroetyka początkowo stanowiła część bioetyki, a współcześnie wykracza poza jej granice – zajmuje się neurobiologicznymi podstawami całej etyki.

Badania naukowe są prowadzone na pograniczu wielu nauk przyrodniczych i humanistycznych (np. neurofizjologia, neuropsychologia, psychologia ewolucyjna, neurologia, psychiatria, etologia, filozofia umysłu, neurofilozofia, neuroteologia). Wiedza na temat działania mózgu i umysłu jest wykorzystywana i rozwijana na takich obszarach jak etyka kliniczna (np. terapia zaburzeń psychicznych), etyka badań mózgu (w celach naukowych i pozanaukowych), etyka pozamedycznych ingerencji w działanie mózgu (farmakologicznych, neurochirurgicznych i innych, np. interfejs mózg–komputer), etyka działań człowieka jako członka grup społecznych i całej ludzkości, zobowiązanego do troski o równowagę ekologiczną w ekosystemach i całej biosferze.

Historia

W latach 80. i 90. XX w. neuroetyka bywała uznawana za subdyscyplinę bioetyki, zajmującej się etycznymi aspektami działań w zakresie wszystkich dziedzin nauki, dotyczących życia, przede wszystkim w medycynie. Lata 2002–2003 Za datę narodzin „neuroetyki” o rozszerzonych ramach uznaje się 13–14 maja 2002 roku – termin międzynarodowej konferencji Neuroethics Mapping the Field w San Francisco. Dyskusje prowadzono w czterech sekcjach: „Nauki o mózgu a ludzkie «ja»”, „Nauki o mózgu a polityka społeczna”, „Etyka a praktyka nauk o mózgu” oraz „Nauki o mózgu a publiczny dyskurs”. Poza badaczami mózgu, bioetykami i filozofami uczestniczyli w nich prawnicy, ustawodawcy oraz przedstawiciele środków społecznego przekazu. Efektem dyskusji było uznanie neuroetyki za część etyki (jej granice nie są dotychczas jednoznacznie wytyczone), budującą – wspólnie z psychologią ewolucyjną – jej podstawy neurobiologiczne. Dotyczącą układu nerwowego część bioetyki zaczęto przekształcać w naukę o biologicznych podstawach etyki (nie tylko bioetyki) – w „neurobiologię etyki” (ang. neuroscience of ethics). W tym samym roku ukazał się artykuł Adiny Roskies (prof. na Wydziale Filozofii Dartmouth College) pt. Neuroethics for the new millenium. Potwierdzając potrzebę utworzenia nowego obszaru dyskursu intelektualnego i społecznego (nie tylko naukowego), autorka artykułu przedstawiła propozycję zachowania w obrębie neuroetyki dwóch mniejszych dyscyplin: etyki takich nauk biologicznych, jak tradycyjnie rozumiana neurobiologia, neurologia, psychiatria, nazywanej „etyką neurobiologii” (ethics of neuroscience) i neurobiologii etyki (neuroscience of ethics). Przewidywała, że obie dyscypliny będą rozwijać się w dużym stopniu niezależnie od siebie, ale za szczególnie interesujące uznała obserwowanie wzajemnych wpływów. W roku 2003 Jonathan D. Moreno (neuroetyk, biopolityk, historyk nauki, autor m.in. książki The Body Politic: The Battle Over Science in America, opublikował artykuł (z wymownie zatytułowaną sekcją: Is neuroethics new?), w którym stwierdził, że sytuacja neuroetyków przypomina sytuację fizyków jądrowych lub genetyków w okresie narodzin ich dyscyplin naukowych. Autor uznał za oczywiste, że bioetycy i lekarze neurolodzy, którzy stają np. przed dylematami związanymi z definicją śmierci klinicznej mając do dyspozycji wciąż doskonalone metody badań (np. neuroobrazowanie) i nieustannie pogłębianą wiedzę na temat działania mózgu, coraz częściej będą opierać swoje decyzje zarówno na podstawach moralnych, jak neuronaukowych. Współcześnie wciąż uznaje się, że neuroetyka rozwija się na dwóch polach, jako neurobiologia etyki i etyka neurobiologii (bywają również stosowane określenia „pierwsza…” i „druga tradycja” neuroetyki.

Zakres neuroetyki i główne cele

Etyka neurobiologii rozwiązuje – odwołując się do historii i skomplikowanych argumentów filozoficznych – etyczne problemy neurobiologii, neurologii, medycyny i innych działań człowieka, prowadzonych na polu nauk przyrodniczych i wdrożeń ich osiągnięć do praktyki, m.in. formułuje sądy etyczne na podstawie norm obowiązujących w określonej kulturze i zajmuje się rozwiązywaniem problemów prawnych. Od dawna analizuje np. problemy związane z podejmowaniem decyzji „end-of-life”, stosowaniem eugeniki, aborcji, embrionalnych komórek macierzystych, klonowania reprodukcyjnego itp. W ostatnich latach stoi przed nowymi wyzwaniami – koniecznością etycznej oceny coraz bardziej dostępnych badań mózgu i umysłu lub coraz większych możliwości stosowania już zdobytej wiedzy, w tym klinicznych i pozaklinicznych ingerencji w jego działanie. Przykładami takich pozamedycznych działań są zabiegi farmakologicznej lub niefarmafologicznej regulacji funkcji poznawczych ludzi zdrowych, np. zastosowanie przezczaszkowej stymulacji magnetycznej do poprawiania pamięci albo stosowanie farmaceutyków poprawiających pamięć i uwagę (np. wśród uczącej się młodzieży lub przedstawicieli niektórych grup zawodowych) lub ułatwiających zapominanie zdarzeń przykrych (pozalecznicze zastosowania leków, opracowanych dla farmakoterapii PTSD). Podobne etyczne wątpliwości dotyczą stosowania skanowania fMRI jako rodzaju wariografu w czasie śledztw lub procesu rekrutacji pracowników. Neurobiologia etyki rozwiązuje badawcze problemy, związane z poszukiwaniem neurobiologicznych podstaw moralnego myślenia, intencji i zachowań. Poszukuje związków neuronauki z filozofią, w tym z etyką, podejmuje próby wyjaśnienia ludzkiej wrażliwości moralnej, zdolności do wydawania sądów moralnych, refleksji nad normami moralnymi itp. na podstawie wiedzy o neurobiologii procesów poznawczych, zaczerpniętej ze współczesnych nauk o umyśle i mózgu. Przedmiotem zainteresowania neurobiologów etyki jest m.in. powstawanie szczególnej grupy emocji, związanych z potrzebą troski o innych („emocje moralne” lub „społeczne”, zob. „etyka troski” i „etyka sprawiedliwości”), w tym procesami ich kształtowania się w historii ewolucji ssaków i ich rolą we współczesnych grupach społecznych. Należą do nich np. współczucie, wdzięczność, oburzenie, pogarda. W czasie badań jest stosowane neuroobrazowanie,; np. fMRI, MEG, PTE m.in. w warunkach eksperymentów myślowych, takich jak dylemat wagonika.

Cele prowadzonych prac badawczych i praktycznej działalności w dziedzinie neuroetyki znajdują odbicie w nazwach kategorii baz danych, w których są umieszczane odpowiednie publikacje. W Mainz Neuroethics Database (biblioteka Uniwersytetu Jana Gutenberga w Moguncji) wyodrębniono np. kategorie ściśle związane z różnymi działami klasycznej bioetyki. Sądy moralne nt. określonych działań medycznych są formułowane z wykorzystaniem współczesnej wiedzy o mózgu, aktualizowanych aktów prawnych (kategoria: analizy prawnicze) i innych ogólnych zasad postępowania, obowiązujących w określonej kulturze (systemy etyczne, oparte na definicjach dobra i zła). Mogą dotyczyć np. rozwiązywania zagadnień, grupowanych w kategoriach:

Pojawiające się na tych obszarach problemy etyczne powinny być rozwiązywane w oparciu o znajomość teorii moralności, filozofii umysłu i koncepcji świadomości, z uwzględnieniem neurobiologii (na wszystkich poziomach, w tym biologia molekularna, genetyka), ze świadomością zarówno korzyści, jak zagrożeń, które niesie stosowanie nowoczesnych technik badawczych (np. neuroobrazowanie) ... Społeczne i ekonomiczne Neuroscience

Wymieniane są cztery podstawowe tezy neuroetyki „pierwszej tradycji”, wynikające ze stanu współczesnej wiedzy o mózgu, który realizuje równocześnie dwie strategie – emocjonalną i kognitywną:

W artykułach przeglądowych są wymieniane przede wszystkim cztery główne cele badawcze:

  1. zbadanie, czy objaśnienie ludzkiej wrażliwości moralnej, zdolności do refleksji i wydawania sądów moralnych, wymaga wskazania specyficznych mechanizmów, czy też są wystarczające znane pojęcia i modele dotyczące działania mózgu i umysłu, np. stosowane w dziedzinie psychologii moralności.
  2. określenie rodzaju neuronalnej aktywności mózgu, która odpowiada złożonym funkcjom umysłu moralnego, takim jak wydawanie sądów moralnych, przetwarzanie informacji o charakterze moralnym itp; sprawdzenie – z uwzględnieniem przypadków psychopatologicznych zmian umiejętności rozróżniania dobra i zła – czy istnieje ośrodek zawiadujący reakcjami moralnymi (gdzie?), czy też pojawia się w tych okolicznościach synchroniczna aktywność wielu ośrodków nerwowych i innych
  3. wyjaśnienie, czy związek predyspozycji moralnych z neurobiologią mózgu wiąże się z filogenetycznym, ewolucyjnym źródłem moralności (etyka ewolucyjna); kiedy pojawił się instynkt moralny (człowiek pierwotny? zwierzęta?) oraz w jakim stopniu było to związane z oddziaływaniem społeczno-kulturowym, a w jakim np. z warunkami doboru naturalnego
  4. podjęcie prób weryfikacji tradycyjnych filozoficznych koncepcji etyki, np. neurobiologicznego uzasadnienia dla wyłonienia się nurtu deontologicznego i emotywnego oraz utylitaryzmu (przykład: P.S. Churchland (2009) stwierdza, że psychologia moralności człowieka i takich zwierząt społecznych, jak szympansy, pawiany, kruki i wilki, odpowiada bardziej założeniom „teorii cnót” niż innym).

James Giordano, profesor neuroetyki w Georgetown University, wskazuje miejsca zastosowań wiedzy o mózgu i umyśle, w tym rolę neuroetyki (obu tradycji), w różnych obszarach ludzkiej działalności pozanaukowej, nie ograniczonej do bezpośrednich relacji między ludźmi (np. pacjent–lekarz) lecz obejmującej niezwykle złożone sytuacje, występujące realnie w dużych społecznościach, np. ponadkulturowe problemy globalne, w tym np. zagadnienia ochrony zdrowia ludzi – fizycznego i subiektywnego) – lub ochrony środowiska, np. groźnych dla struktury ekosystemu ziemskiej biosfery zakłóceń równowagi w biocenozach (problemy rozwiązywane np. przez WHO lub IPCC itp.).

Neuroetycy dowodzą, że nowa nauka może być mocnym neurobiologicznym fundamentem organizacji globalnej kosmopolitycznej społeczności. Sugerują potrzebę objęcia wszystkich dziedzin życia etycznymi zasadami, które od dawna obowiązują w etyce lekarskiej (lekarska powinność udzielania pomocy choremu bez względu na jego przynależność religijno-kulturową i rasową, na narodowość, pozycję społeczną itp.).

Ludzie – twórcy dyscypliny i krytycy

Do rozwoju neuroetyki przyczynili się m.in. liczni filozofowie, antropolodzy, ewolucjoniści, etolodzy, psycholodzy i zoopsycholodzy, m.in. Daniel Dennett (ur. 1942) – zwolennik darwinizmu neuralnego, zaproponowanego przez Geralda Edelmana, prymatolog Frans de Waal, autor m.in. pracy On the Possibility of Animal Empathy. Fillings and Emotions lub Moral behavior in animals (TED 2011), Paul Ekman (ur. 1934) – kontynuator badań Darwina, dotyczących ruchowo-mimicznej ekspresji emocji wśród ludzi i zwierząt (zob. mowa ciała, w tym mikroekspresja, afekt), Marc Hauser (ur. 1959) – badacz zachowań naczelnych i ludzkiej moralności (Harvard University), autor Moral Minds: How Nature Designed Our Universal Sense of Right and Wrong, jednej z często cytowanych książek na temat naturalnego pochodzenia ludzkiego „zmysłu moralnego”.

Neurologiczną i neurobiologiczną interpretacją zjawisk, obserwowanych w wymienionych obszarach nauki – w tym neuroetyką – zajęli się m.in.:

W maju 2006 roku, na małym spotkaniu naukowym w Asilomar Conference Grounds (Kalifornia), utworzono Neuroethics Society, przekształcone w lutym 2011 roku w International Neuroethics Society. W programie International Neuroethics Society znajduje się rozwiązywanie zagadnień teoretycznych i praktycznych (np. klinicznych i prawnych), spotykanych np. w ramach badań i terapeutucznego stosowania głębokiej stymulacji mózgu, walki z chorobą Alzheimera i narkomanią itp. Za swoją misję INS uważa wspieranie rozwoju neurobiologii i starania o odpowiedzialne stosowanie jej wyników dla dobra ludzi wszystkich narodów, grup etnicznych i kultur. Członkowie Stowarzyszenia deklarują również prowadzenie działalności edukacyjnej. Specjaliści, zajmujący wysoką pozycję w środowisku, uczestniczą m.in. jako wykładowcy w Neuroethics Seminar Series (Harvard Medical School, The Center for Bioethics); wykłady (wideo) są archiwizowane i udostępniane przez International Neuroethics Society.

Problemami neuroetyki zajmuje się m.in. The Oxford Centre for Neuroethics (Institute for Science and Ethics, Uniwersytet Oksfordzki). Badania naukowe są prowadzone w wielu innych ośrodkach naukowych na świecie, np.:

W nauce polskiej ważną rolę odgrywają m.in. ks. prof. Michał Heller (zob. Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych), Edward Nęcka, Bartosz Brożek, Mateusz Hohol (m.in. poszukiwania neuronalnego podłoża rozwiązywania dylematów moralnych). Piotr Przybysz (Instytut Filozofii UAM), zajmujący się licznymi problemami neuroestetyki opublikował również – wspólnie z Wiolettą Dziarnowską (APS), prace dotyczące neuroetyki (m.in. Dekalog w mózgu). Zagadnieniami miejsca neuroetyki w etyce medycznej zajmuje się m.in. Lesław Niebrój.

Wśród naukowców wypowiadających się krytycznie nt. neuronauki, w tym neuroetyki, są wymieniani:

Narzędzia

Od chwili uzyskania pierwszych obrazów, ilustrujących budowę neuronów kory móżdżku (komórki Purkiniego, koniec XIX w.), od odkrycia neuroprzekaźników (1936), pierwszych zastosowań lobotomii w leczeniu psychoz (lata 40.) i wyjaśnienia mechanizmów przemieszczania się potencjału czynnościowego błony neuronów (lata 50–60. XX w.) fizycy i biofizycy opracowali techniki, umożliwiające pomiary elektrycznej aktywności wybranych obszarów mózgu in vivo i pojedynczych neuronów, biochemicy zidentyfikowali liczne związki chemiczne, występujące w tkance mózgu, i określili ich role w przekazywaniu impulsów nerwowych oraz opracowali metody obserwacji ich przemieszczania się (np. obserwacja szlaków serotoniny z użyciem białka zielonej fluorescencji).

Stosowane są:

Innych możliwości badań dostarcza biochemia, czego przykładem są prace Paula Zaka, autora książki The Moral Molecule: The Source of Love and Prosperity. Jest oczekiwane powstawanie nowych bezinwazyjnych technik pomiarowych i nowych dyscyplin naukowych, które pozwolą odpowiedzieć na pytania, jak reaguje mózg na codzienne wydarzenia, takie jak próbowanie potraw, rozmowa z bliskimi, oglądanie filmu… (zachowania, zapamiętywanie, emocje). Według M. Gazzanigi staną się one „czymś powszednim dla naszych dzieci, a już na pewno dla wnuków”.

Badania są wykonywane w sytuacjach medycznych, w których mózg pacjenta został uszkodzony (np. wskutek wylewu lub wypadku) albo został poddany operacji neurochirurgicznej (np. przecięcie spoidła wielkiego), lub w czasie laboratoryjnych obserwacji przebiegu kolejnych faz rozwiązywania eksperymentalnych dylematów moralnych.

Postęp neuroetyki w latach 2002–2014 i dominujące kierunki badań

W Polsce ogłoszenie ostatniej dekady XX wieku Dekadą Mózgu (Decade of the Brain znalazło niewielki oddźwięk

Próbę oceny rozwoju neuroetyki w okresie dekady od konferencji Neuroethics Mapping the Field (2002) podjął m.in. międzynarodowy i interdyscyplinarny zespół (J. Leefmann, C. Levallois, E. Hildt), reprezentujący niemiecki Uniwersytet Jana Gutenberga w Moguncji (Neuroethics Research Group on Neuroethics/Neurophilosophy, Department of Philosophy), francuską EMLYON Business School (Departmentof Markets and Innovation) i amerykański Illinois Institute of Technology (Center for the Study of Ethics in the Professions). Przeprowadzono bibliometryczną analizę Mainz Neuroethics Database (MND), dot. okresu 1995–2012.

Stwierdzono m.in., że ogólna liczba publikacji dotyczących neuroetyki (wybieranych z wykorzystaniem słów kluczowych oraz występujących w nagłówkach i streszczeniach)), ukazujących się rocznie, zwiększyła się bardzo wyraźnie po roku 2002, np (w kolejnych latach okresu 2001–2007 ukazało się 31, 82, 85, 115, 174, 204 i 313 publikacji, jednak podobny wzrost był obserwowany w również przypadku analiz dotyczących innych obszarów neurobiologii (uznano za prawdopodobne, że był jednym z efektów proklamowania „Dekada Mózgu”). Wzrost liczby publikacji dotyczących neuroetyki następował równocześnie ze wzrostem ich udziału w łącznej liczbie artykułów, np. w MND znaleziono 8 pozycji z roku 1995 (0,35% wszystkich z tego roku) i 590 pozycji z roku 2009 (25,7%).

Próby określenia dominujących kierunków badań polegały na zbadaniu liczby publikacji w 15 różnych tematycznych kategoriach MND. Stwierdzono, że najwięcej publikacji (14,67%) znajduje się w kategorii Choroby/zaburzenia psychiczne i Choroby neurodegeneracyjne. W kategorii Narkomania znalazło się najmniej artykułów (tylko 1,28%).

Przeprowadzono analizę zmian umownej wagi tematu poszczególnych kategorii oraz powiązań między kategoriami. Wagę kategorii wyrażono względnym rocznym przyrostem liczby publikacji. Umowny próg 20% wszystkie wyodrębnione kategorie osiągnęły w latach 2004–2008. Najwcześniej próg przekroczyła kategoria Enhancement, a dwanaście spośród wszystkich piętnastu – w latach 2005–2006.

Wyniki analizy wzajemnych asocjacji sugerują, że po kilkunastu latach od konferencji Neuroethics Mapping the Field kategorie kojarzone z „neurobiologią etyki” (np.Philosophy of Mind, Neuroimaging) nadal były stosunkowo słabo zasocjowane z klasycznymi kategoriami „etyki neurobiologii” (np. Neurosurgery, Psychopharmacology, Brain stimulatin – tematy związane z dylematami lekarzy-praktyków). Autorami analizowanych publikacji byli przede wszystkim absolwenci uczelni medycznych (ok. 40%) oraz akademickich wydziałów psychologii (ok. 14%) i neurobiologii (ok. 10%). Prace były wykonywane głównie na uczelniach medycznych (ok. 43%) i na wydziałach neurobiologii (16%). Na wydziałach psychologii oraz bioetyki wykonano po ok. 8% opisywanych badań, a na wydziaach neuroetyki i filozofii tylko po ok. 4%. Największy wkład wnieśli naukowcy ze Stanów Zjednoczonych (91 spośród 198 publikacji w najwyżej ocenianych czasopismach), Kanady (19/198), Wielkiej Brytanii (18/198) i Niemiec (15/198).

Uwagi

  1. ↑ Światowe Towarzystwo Psychiatryczne opracowało Kodeks etyczny, który jest stanowiskiem specjalistów wobec kontrowersji dotyczących praktyki psychiatrycznej. Kodeks dotyczy takich zagadnień jak: ocena zdrowia pacjenta, stosowanie aktualnej wiedzy medycznej, godność pacjentów, poufność informacji o stanie zdrowia, etyka badań, eutanazja, transplantacja organów, tortury, kara śmierci, etniczna i kulturowa dyskryminacja.
  2. ↑ Pojęcie „neuroetyka” William Safire zastosował w czasie dyskusji o etycznych aspektach stosowania nowych terapii neurologicznych i psychologicznych. Obecnie uważa się, że naturalne mechanizmy homeostazy mogą być odnoszone nie tylko do emocji i uczuć człowieka, często decydujących o jego zachowaniach np. wobec innych osób, lecz również do poziomu organizacji społeczeństw i procesów tworzenia kultury.
  3. ↑ W czasie dyskusji z Paulem Ekmanem (Świadomość emocjonalna, rozdz. 5) XIV Dalajlama mówił m.in.: „Według mnie etykę należy definiować w kategoriach podstawowych stanów umysłu, które motywują działania przyczyniające się do dobrego samopoczucia jednostki. Lub społeczeństwa. Lub wspólnoty, w której żyje ta osoba. … jest to działanie i motywacja, które ostatecznie przynoszą szczęście lub komfort psychiczny. To wszystko.” (uwaga tłumacza: można być szczęśliwym tylko wówczas, gdy inni również są szczęśliwi).
  4. ↑ W języku polskim „neurobiologia” tradycyjnie oznaczała zbiór dyscyplin biologicznych (ang. neurobiology). W znaczeniu współczesnym najczęściej określa zbiór wszystkich dziedzin nauki, w których zakres wchodzą badania układu nerwowego, w języku angielskim nazywany „neuroscience” lub „neurosciences” (dosłowny przekład neuroscience–neuronauka jest stosowany rzadziej).
  5. ↑ Po upływie dekady Mihai Avram i James Giordano udzielili odpowiedzi na tak sformułowane pytanie, publikując artykuł o nie mniej wymownym tytule: Neuroethics: Some Things Old, SomeThings New, Some Things Borrowed ...and To Do.
  6. ↑ Definicja współczucia nie jest jednoznaczna. W czasie dyskusji XIV Dalajlamy z Paulem Ekmanem (Świadomość emocjonalna, rozdz. 5) rozmówcy byli zgodni, że emocje rozwijają się spontanicznie, stosunkowo szybko mijają, a ponadto okresowo zmieniają postrzeganie rzeczywistości. Współczucie nie należy do tej kategorii. Jest stanem umysłu lub nastrojem, który wymaga wypracowania poprzez myślenie (medytacja Śamatha Bodhisattwa), po czym staje się trwałą cechą osobowości. Chęć niesienia pomocy pojawia się wtedy mimowolnie (nie może już być zignorowana). Mimo dolegliwości nie zakłóca postrzegania rzeczywistości.
  7. ↑ Oburzenie – silne zdenerwowanie (zob. złość, gniew, irytacja, wściekłość) spowodowane czyimś nieodpowiednim / niewłaściwym / niesprawiedliwym zachowaniem (zob. sprawiedliwość, zachowanie antyspołeczne).
  8. ↑ J. Giordano proponuje model „neuronowego jaja” – schemat powiązań między różnymi obszarami działań człowieka i społeczeństw. Żywym wnętrzem „jaja” są stopniowo rosnące zasoby neurobiologicznej wiedzy o mózgu (ludzkiej naturze i naturalnych potrzebach człowieka), gromadzonej z użyciem wiarygodnych metod badawczych. „Skorupka jaja” ochrania jego wrażliwe wnętrze, równocześnie je ograniczając. Za taką ograniczającą ochronę Giordano uważa system wytycznych, zasad, norm i przepisów prawa, obowiązujących ludzi (jako osoby i jako społeczności), kształtowanych z uwzględnieniem aktualnego stanu wiedzy o wrażliwym wnętrzu „jaja”, rządzącym się prawami biologii.
  9. ↑ W roku 2010 Marc Hauser został oskarżony o brak rzetelności i uczciwości w czasie gromadzenia danych do raportów z realizacji projektów badawczych i publikacji (zrezygnował ze stanowiska w roku 2011).
  10. ↑ Wymieniono autorów popularnych książek, wydanych w języku polskim, oraz naukowców, którzy popularyzują neurobiologię, prowadząc wykłady TED.
  11. ↑ António Damásio – m.in. autor książek wydanych w języku polskim: Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg, Jak umysł zyskał jaźń. Konstruowanie świadomego mózgu, Tajemnica świadomości: Ciało i emocje współtworzą świadomość, W poszukiwaniu Spinozy. Radość, smutek i czujący mózg.
  12. ↑ Członkami założycielami Neuroethics Society byli: Steve Hyman, Judy Illes, Martha Farah, Hank Greely, Paul Wolpe, Anjan Chaterjee, Mike Gazzaniga, Pat Churchland, Laurie Zoloth, Turhan Canli, Elizabeth Phelps, Barbara Sahakian i Allyson Mackey.
  13. ↑ Obszerny wykaz ośrodków badawczych zamieścił w roku 2004 zespół L. Buniak, M. Darragh i J. Giordano w publikacji A four-part working bibliography of neuroethics: part 1.
  14. ↑ Mateusz Hohol wykonuje badania w obszarze nauk kognitywnych (poznanie matematyczne, funkcje wykonawcze, filozofia neuronauki). Jest członkiem zespołu badawczego Biologiczne podstawy prawa i etyki oraz autorem licznych publikacji, m.in. autorem, współautorem lub redaktorem książek: „Wyjaśnić umysł. Struktura teorii neurokognitywnych” (2013), „Umysł matematyczny” (2014), „The Concept of Explanation” (2015), „The Many Faces of Normativity” (2013), „W świecie powinności” (2013), „Oblicza racjonalności”. Współpracuje z krakowskim Centrum Kopernika. Prowadzi zajęcia dydaktyczne m.in. nt. Moralność w świetle teorii ewolucji i neuronauki.
  15. ↑ Nagroda za zastosowania lobotomii okazała się chybiona.
  16. ↑ W latach 2014–2015 zespół L. Buniak, M. Darragh i J. Giordano opublikował A four-part working bibliography of neuroethics: part 1 i 2– wykaz pozycji bibliograficznych z lat 2002–2013 (artykuły, książki i in.), uzyskanych z 11 światowych baz danych i innych źródeł. Opracowano propozycję indeksowania zasobów National Library of Medicine (NLM).
  17. ↑ Artykuły zwolenników i przeciwników biomedical enhancement (moralnego „bioulepszania”, doskonalenia moralnego) były tematem odrębnych artykułów, np. The ethical desirability of moral bioenhancement: a review of reasons (2004)

Przypisy

  1. ↑ F. López-Muñoz, C. Alamo, M. Dudley, G. Rubio, P. García-García, J.D. Molina, A.Okasha. Psychiatry and political-institutional abuse from the historical perspective: the ethical lessons of the Nuremberg Trial on their 60th anniversary. „Progress in neuro-psychopharmacology & biological psychiatry”. 4 (31), s. 791–806, maj 2007. DOI: 10.1016/j.pnpbp.2006.12.007. PMID: 17223241. 
  2. ↑ S.F.S.F. Gluzman S.F.S.F., Abuse of psychiatry: analysis of the guilt of medical personnel, „Journal of medical ethics”, 17, Suppl, 1991, s. 19–20, PMID: 11651120, PMCID: PMC1378165 .
  3. ↑ Madrid Declaration On Ethical Standards For Psychiatric Practice Approved by the General Assembly on August 25, 1996 and amended by the General Assembly in Yokohama, Japan, in August 2002. General Info - Ethics & Psychiatry . WPA. . (ang.).
  4. ↑ a b Thomas Cathcart: Dylemat wagonika. Dom Wydawniczy PWN, 2014.brak strony w książce
  5. ↑ a b Jerzy Vetulani (Instytut Farmakologii PAN w Krakowie MWS im J. Dietla, Krakowskie Centrum Kopernikańskie): Neurobiologia inteligencji emocjonalnej. Neuropsychiatria i Neuropsychologia, Poznań 2013 (prezentacja wykładowa) . www.termedia.pl, 21-22 listopada 2013. .
  6. ↑ a b Antonio Damasio: Tajemnica świadomości: Ciało i emocje współtworzą świadomość (oryg. The Feeling of What Happens). Poznań: Rebis, 2000. ISBN 83-7301-001-7.brak strony w książce
  7. ↑ a b c d e Piotr Przybysz (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), Wioletta Dziarnowska (Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej). Emocje i dylematy moralne z perspektywy neuroetyki. „Studia z Kognitywistyki i Filozofii Umysłu”. 6 (1), s. 37-62, 2012. Piotr Przybysz, Wioletta Dziarnowska. 
  8. ↑ Domasio 2005 ↓, s. 153-154, 285-287.
  9. ↑ Steven Marcus: Neuroethics: Mapping the Field : Conference Proceedings, May 13-14, 2002 (inf. bibl. na books.google.pl). Dana Press, 2002. ISBN 0-9723830-0-X, ISBN 978-0-9723830-0-4.brak strony w książce
  10. ↑ a b Lesław Niebrój. Neuroetyka: nowa jakość etyki medycznej? Neuroethics: new quality of medical ethics?. „Annales Academiae Stetinensis; Roczniki Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie”. 59 (1), s. 130–136, 2013. 
  11. ↑ a b c d Jacek Dębiec (Center for Neural Science, New York University). Issues in neuroethics, pl "Z zagadnień neuroetyki". „Academia”, s. 1-14. www.academia.edu. 
  12. ↑ a b Gjaco i Ekman 2009 ↓, s. 189-205.
  13. ↑ Gjaco i Ekman 2009 ↓, s. 199.
  14. ↑ Adina L. Roskies. CV na stronie internetowej Dartmouth College . www.dartmouth.edu. . (ang.).
  15. ↑ a b Adina L. Roskies. Neuroethics for the New Millenium. „Neuron”. 35 (1), s. 21-23, 3 lipca 2002. Cell Press. (ang.). 
  16. ↑ Mihai Avram, James Giordano. Neuroethics: Some Things Old, SomeThings New, Some Things Borrowed ...and To Do. „AJOB Neuroscience₪”. 5 (4), October 2014. DOI: 10.1080/21507740.2014.953267. 
  17. ↑ Jonathan D. Moreno. Neuroethics: an agenda for neuroscience and society. „Nature > Nature Reviews > Neuroscience”. 4 (2), s. 149-153, luty 2003. (ang.). 
  18. ↑ a b c d e f g Prof. James Giordano, Ph.D. > Definitions of Neuroethics. Strona internetowa www.Neurobioethics.org ... at the intersection of neuroscience, morality . www.neurobioethics.org. . . (ang.).
  19. ↑ a b c d e Liana Buniak, Martina Darragh, James Giordano. A four-part working bibliography of neuroethics:part 1: overview and reviews – defining anddescribing the field and its practices. „Philosophy, Ethics, and Humanities in Medicine”, May 2014. DOI: 10.1186/1747-5341-9-9. (ang.). 
  20. ↑ James Giordano. Neuroethics- two interacting traditions as a viable meta-ethics?. „AJOB Neurosci.”, s. 23–25, 2011. DOI: 10.1080/21507740.2011.559922. (ang.). 
  21. ↑ An Apologia for Neuroethics. NeuroBioEthics at the intersection of neuroscience, morality, and society . WordPress.com., 2011. .
  22. ↑ Jonathan D. Moreno: The Body Politic: The Battle Over Science in America. Bellevue Literary Press, 2011. ISBN 1-934137-38-3, ISBN 978-1-934137-38-3.brak strony w książce
  23. ↑ Gabriela Worrel: The Body Politic The Battle Over Science in America. Foreword Magazine, Book Reviews . 30 sierpnia 2011. . (ang.).
  24. ↑ a b WiolettaW. Dziarnowska WiolettaW., PiotrP. Przybysz PiotrP., Emocje moralne jako podstawa zmysłu moralnego. Defekty zmysłu moralnego, „Rocznik Kognitywistyczny, tom IV/2010”, Wydawnictwo UJ, 2011, s. 57-64, ISBN 978-83-233-3146-9 .???
  25. ↑ a b Wioletta Dziarnowska, APS Warszawa, Piotr Przybysz, UAM Poznań. Poznanie moralne i jego neuronalne korelaty. „Seminarium Filozofia kognitywistyki, Warszawa”, 4 grudnia 2009. (pol.). brak numeru strony
  26. ↑ Gjaco i Ekman 2009 ↓, s. 190-193.
  27. ↑ Gjaco i Ekman 2009 ↓, s. 190–193.
  28. ↑ a b c d Neuroethics Bibliography. Mainz Neuroethics Database . Research Group on Neuroethics/Neurophilosophy. .
  29. ↑ Pang TY, Hannan AJ.. Enhancement of cognitive function in models of brain disease through environmental enrichment and physical activity. „Neuropharmacology”, s. 516-528, 2013 Jan. DOI: 10.1016/j.neuropharm.2012.06.029. PMID: 22766390. (ang.). 
  30. ↑ Neuro-Enablement: Unique Issues Between the Scylla of Treatment and the Charybdis of Enhancement. NeuroBioEthics at the intersection of neuroscience, morality, and society . July 20, 2011. . (ang.).
  31. ↑ John R.J.R. Shook John R.J.R., LuciaL. Galvagni LuciaL., JamesJ. Giordan JamesJ., Cognitive enhancement kept within contexts: neuroethics and informed public policy, „Front Syst Neurosci.”, 8, 2014, s. 228, DOI: 10.3389/fnsys.2014.00228, PMCID: PMC4256981 .
  32. ↑ Maslen H, Faulmüller N, Savulescu J. Pharmacological cognitive enhancement-how neuroscientific research could advance ethical debate. „Front Syst Neurosci”, s. 107, 2014 Jun 11. DOI: 10.3389/fnsys.2014.00107. PMID: 24999320. (ang.). 
  33. ↑ Dresler M, Sandberg A, Ohla K, Bublitz C, Trenado C, Mroczko-Wąsowicz A, Kühn S, Repantis D.. Non-pharmacological cognitive enhancement. „Neuropharmacology”, s. 529-543, 2013 Jan. DOI: 10.1016/j.neuropharm.2012.07.002. PMID: 22828638. (ang.). 
  34. ↑ Przede wszystkim podkorowy układ limbiczny, powiązany z takimi obszarami korowymi, jak wyspa i obręcz
  35. ↑ |Kora mózgu, kora przedczołowa
  36. ↑ Konwersatorium: Psychologia moralności (nadobowiązkowe). Skrócony opis kursu . usosweb.uksw.edu.pl. .
  37. ↑ Rafał Masarczyk SDS: Granice relatywizmu w filozofii moralności. www.opoka.org.pl, wybrane fragmenty książki (ISBN 978-83-7580-005-0) . Wydawnictwo Salwator, 2008. .
  38. ↑ a b Dan J Stein, James Giordano. Global mental health and neuroethics. „BMC Medicine”, 4 March 2015. Stein and Giordano; licensee BioMed Central. DOI: 10.1186/s12916-015-0274-y. (ang.). 
  39. ↑ a b John R Shook, James Giordano. A principled and cosmopolitan neuroethics: considerations for international relevanceA principled and cosmopolitan neuroethics: considerations for international relevance. „Philosophy, Ethics, and Humanities in Medicine”, 3 January 2014. BioMed Central Ltd unless otherwise stated. Part of Springer Science+Business Media. DOI: 10.1186/1747-5341-9-1. (ang.). 
  40. ↑ Laura Y. Cabrera, Jordan Tesluk, Michelle Chakraborti, Ralph Matthews, Judy Illes. Brain matters: from environmental ethics to environmental neuroethics. „Environmental Health”, 15 February 2016. Cabrera et al.. DOI: 10.1186/s12940-016-0114-3. (ang.). 
  41. ↑ Kodeks Etyki Lekarskiej. Strona internetowa Naczelnej Izby Lekarskiej . Naczelna Izba Lekarska. . .
  42. ↑ Edelman, Gerald: Neural Darwinism. The Theory of Neuronal Group Selection. New York: Basic Books, 1987. ISBN 0-465-04934-6.brak strony w książce; Edelman, Gerald: The Remembered Present: A Biological Theory of Consciousness. New York: Basic Books, 1989. ISBN 0-465-06910-X.brak strony w książce
  43. ↑ Frans de Waal: Moral behavior in animals. www.ted.com, Nov 2011. .
  44. ↑ Marc Hauser - Publications. ResearchGate . www.researchgate.net. .
  45. ↑ Marc Hauser Engaged in Research Misconduct. „Harvard Magazine; Research”. 9, 2012. (ang.). brak numeru strony
  46. ↑ Dennis L. Krebs (SFU, Kolumbia Brytyjska, Kanada). Deciphering the structure of the moral sense: a review of Marc Hauser’s Moral Minds: How Nature Designed Our Universal Sense of Right and Wrong. New York, NY: Harper-Collins. ISBN 978-0-06-078070-8. „Evolution and Human Behavior > Book reviews”, s. 294 – 298, 2007. Elsevier Inc.. DOI: 10.1016/j.evolhumbehav.2007.02.004. (ang.). 
  47. ↑ Michael Gazzaniga: The Believing Brain; How Our Brain Creates Belief: The Brain’s Left-Hemisphere Interpreter; Are Religions Just Another Belief System?. An excerpt from 'The Ethical Brain' . Dana Press, 2005. s. 145-155. . (ang.).
  48. ↑ Marcin Rotkiewicz: Od ewolucji do samoświadomości. Mózg w kryzysie. Recenzja książki Antonio Damasio „Jak umysł zyskał jaźń. Konstruowanie świadomego mózgu” . www.polityka.pl, 20 września 2011. .
  49. ↑ Autor: Antonio Damasio. Wykaz książek w serwisie książkowym lubimyczytac.pl . Lubimyczytać.pl Sp. z o.o. .
  50. ↑ Antonio R. Damasio: W poszukiwaniu Spinozy. Radość, smutek i czujący mózg Antonio R. Damasio. Dom Wydawniczy „Rebis”, 2005. ISBN 83-7301-432-2.brak strony w książce
  51. ↑ Antonio Damasio: Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg (wyd. II). Poznań: Rebis, 2013. ISBN 978-83-7510-586-5.brak strony w książce
  52. ↑ António Damásio (tłum. Norbert Radomski): Jak umysł zyskał jaźń. Konstruowanie świadomego mózgu (inf.bibl, i opinie na ubimyczytac.pl). Rebis, 2011. ISBN 978-83-7510-282-6.brak strony w książce
  53. ↑ Professor Patricia Churchland: Morality and the Mammalian Brain, 11 May 2010. Biography; Lecture abstract; Lecture video . The University of Edinburgh. .
  54. ↑ Search results: Churchland PS. PubMed.gov Search database . US National Library of Medicine National Institutes of Health. .; m.in. publikacje A neurophilosophical slant on consciousness research, Self-representation in nervous systems i inne)
  55. ↑ Patricia Churchland: Mózg i moralność. Wykład gościnny w Copernicus Colleges . strona Copernicus Center for Interdisciplinary Studies. . .; części: Natura i wartości; Ewolucja uspołecznienia; Natura pojęć i kategorii; Jak powstaje mózg społeczny?; Oksytocyna a troska o innych; Więcej o neurobiologii uspołecznienia; Zaufanie i kooperacja: studium przypadku; Życie w grupie a kultura;
  56. ↑ Waisman Laboratory for Brain Imaging & Behavior. Strona internetowa . centerhealthyminds.org. . . (ang.).
  57. ↑ Joshua D. Greene: Research: Moral Cognition. www.joshua-greene.net . . (ang.).
  58. ↑ Joshua D. Greene: Publications. . (ang.).
  59. ↑ Joshua D. Greene (ed. M.S. Gazzaniga). The Cognitive Neuroscience of Moral Judgment and Decision Making. „Neuroscience and Society”, s. 1013-1023, 2014. MIT Press, Cambridge, MA. (ang.). 
  60. ↑ Joshua D. Greene (ed. M.S. Gazzaniga). The rise of moral cognition. „Cognition”, s. 39–42, 2015. (ang.). 
  61. ↑ Joshua Greene, Joanne J. Myers (Director, Public Affairs Programs): Moral Tribes: Emotion, Reason, and the Gap Between Us and Them. Carnegie Council for Ethics in International Affairs; Global Ethics Forum . www.carnegiecouncil.org. . (ang.).
  62. ↑ The International Neuroethics Society > Who are we? Our mission,History. Strona internetowa International Neuroethics Society . ns.memberclicks.net. . (ang.).
  63. ↑ Welcome to the International Neuroethics Society Who Are We? Our Mission. Strona internetowa Stowarzyszenia . International Neuroethics Society. . (ang.).
  64. ↑ Neuroethics Seminar Series, Strona internetowa Harvard College , bioethics.hms.harvard.edu   (ang.).
  65. ↑ OCN > Home. Strona internetowa 'The Oxford Centre for Neuroethics' . www.neuroethics.ox.ac.uk. . (ang.).
  66. ↑ OCN > Our Members. Strona internetowa 'The Oxford Centre for Neuroethics' . www.neuroethics.ox.ac.uk. . . (ang.).
  67. ↑ JorgeJ. Moll JorgeJ. i inni, The self as a moral agent: linking the neural bases of social agency and moral sensitivity, „Social Neuroscience”, 2 (3-4), National Center for Biotechnology Information, PubMed, 2007, s. 336-52, DOI: 10.1080/17470910701392024, PMID: 18633822   (ang.).
  68. ↑ Hasło "neuroethics". Wynik wyszukiwania U.S. National Library of Medicine . National Institutes of Health. . (ang.).
  69. ↑ Hubert Bożek. Recenzje książek i noty: Bartosz Brożek i Mateusz Hohol, Umysł matematyczny, Copernicus Center Press, 2014. „Argument”. 5 (1), s. 295–303, 2015. www.argument-journal.eu. ISSN 2084-1043. 
  70. ↑ dr Mateusz Hohol. Strona internetowa Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk . www.ifispan.pl. .
  71. ↑ Dr Mateusz Hohol, Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych. Curriculum Vitae z wykazem publikacji i osiągnięć naukowych . mateuszhohol.filozofiawnauce.pl. . .
  72. ↑ a b Marcin Rotkiewicz. Mózg ucieleśniony Filozof i kognitywista, o tym, czy da się rozwikłać zagadkę ludzkiego umysłu ; Rozmowa z dr. Mateuszem Hoholem, laureatem Nagrody Naukowej POLITYKI 2013. „Polityka > Nauka”, 19 listopada 2013. www.polityka.pl. brak numeru strony
  73. ↑ Piotr Przybysz - Papers. Adam Mickiewicz University in Poznań > Academia . amu.academia.edu/. .
  74. ↑ Piotr Lichacz. Neuroethics and the History of Moral Thought. „Studies in Global Ethics and Global Education”, s. 34-43, 2015. DOI: 10.5604/23920890.1187957. ISSN 2392-0890. (ang.). 
  75. ↑ Sally L. Satel, M.D. Curriculum vitae, List of publications. U.S. House of Representatives. Document Repository. . docs.house.gov. . (ang.).
  76. ↑ Scott O. Lilienfeld. Strona internetowa Emory University . psychology.emory.edu. . . (ang.).
  77. ↑ D.J. Jaffe: Brainwashed: The Seductive Appeal of Mindless Neuroscience. Recenzja książki . www.huffingtonpost.com. . (ang.).
  78. ↑ Raymond Tallis. Strona internetowa . www.raymondtallis.com. . . (ang.).
  79. ↑ Jane O'Grady: Aping Mankind: Neuromania, Darwinitis and the Misrepresentation of Humanity by Raymond Tallis – review. Recenzja książki, zamieszczona w The Guardian; Guardian News . www.theguardian.com, 7 sierpnia 2011. . (ang.).
  80. ↑ William Uttal. Strona internetowa Arizona State University . webapp4.asu.edu. . . (ang.).
  81. ↑ Edward M. Hubbard. A discussion and review of Uttal (2001) 'The New Phrenology'. „Cognitive Science Online”. 1, pp.22-33, 2003 (1), s. 22-33, 2003. University of California, San Diego. (ang.). 
  82. ↑ Professor Maxwell Bennett. Strona internetowa University of Sydney (Sydney Medical School) . sydney.edu.au. . (ang.).
  83. ↑ P.M.S. Hacker, Emeritus Research Fellow. Strona internetowa St John's College Oxford . info.sjc.ox.ac.uk. . (ang.).
  84. ↑ Denis Noble. Recenzja książki: Hacker P. M. & Bennett M. R., Philosophical Foundations of Neuroscience, 2003. „El Hombre y la Máquina”, s. 122-124, lipiec-grudzień 2007. (hiszp.). 
  85. ↑ Anna Wierzbicka (rozmowa z NwP): Prof. dr hab. Anna Wierzbicka: moja teza jest prowokacyjna. Serwis internetowy Nauka w Polsce . naukawpolsce.pap,pl, 2011-01-02. .
  86. ↑ a b prof. dr hab. med. Jerzy Vetulani: Nagroda Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny za rok 2000. 2001-02-01 . www.mp.pl. .
  87. ↑ Nancy Kanwisher: Neurologiczny portret ludzkiego umysłu (oryg. A neural portrait of the human mind). TED2014 . Mar 2014. .
  88. ↑ Carl Schoonover: Jak zajrzeć w głąb mózgu?. TED2012 . www.ted.com, luty 2012. .
  89. ↑ Multielectrode arrays for stimulating and recording mammalian neurons. www Laboratory for Neuroengineering (NeuroLab) at Georgia Tech . neurolab.gatech.edu. . . (ang.).
  90. ↑ Karolina Wójciuk: Tomografia emisyjna pojedynczego fotonu w diagnostyce obrazowej. Laboratoria.net . 2013. . ISSN 2084-0551.
  91. ↑ Paul Zak: Zaufanie, moralność... i oksytocyna. TEDGlobal . www.ted.com, lipiec 2011. .
  92. ↑ Paul J. Zak: The Moral Molecule: The Source of Love and Prosperity. Dutton, 2012. ISBN 978-0525952817.brak strony w książce
  93. ↑ Michael S. Gazzaniga (przekład: Agnieszka Nowak): Kto tu rządzi - ja czy mój mózg? Neuronauka a istnienie wolnej woli (Who's in Charge?: Free Will and the Science of the Brain). Smak Słowa, Agencja Wydawnicza, 2013-10-12, s. 22, seria: Mistrzowie Psychologii. ISBN 978-83-62122-57-8. (bezpłatne fragmenty)
  94. ↑ Gazzaniga 2011 ↓, s. 291.
  95. ↑ Project on the Decade of the Brain. Library of Congress . www.loc.gov/. . (ang.).
  96. ↑ Marek Oramus. Raport: Czuj zwój. „Polotyka (Archiwum Polityka.pl)”, s. 3-9, 2000-03-18. 
  97. ↑ Jon Leefmann. Strona internetowa . Johannes Gutenberg-Universität Mainz. . (niem.).
  98. ↑ Clement Levallois: Clement Levallois. CV . www.clementlevallois.net. . (ang.).
  99. ↑ PD Dr. Elisabeth Hildt Wissenschaftliche Mitarbeiterin, Strona internetowa , Johannes Gutenberg-Universität Mainz   (ang.).
  100. ↑ Reseach Group on Neuroethics/Neurophilosophy. Strona internetowa teamweb.uni-mainz.de . Johannes Gutenberg-Universität Mainz. . (ang.).
  101. ↑ Martina Darragh, Liana Buniak, James Giordano. A four-part working bibliography of neuroethics: part 2--Neuroscientific studies of morality and ethics. „Philosophy, Ethics, and Humanities in Medicine”, December 2015. DOI: 10.1186/s13010-015-0022-0. (ang.). 
  102. ↑ a b c d e f JonJ. Leefmann JonJ., ClementC. Levallois ClementC., ElisabethE. Hildt ElisabethE., Neuroethics 1995–2012. A Bibliometric Analysis of the Guiding Themes of an Emerging Research Field, „Frontiers in Human Neuroscience”, Article 336, 10, www.frontiersin.org,, 2016, s. 1–19, DOI: 10.3389/fnhum.2016.00336, ISSN 1662-5161, PMCID: PMC4929847 .
  103. ↑ Jona Specker, Farah Focquaert, Kasper Raus, Sigrid Sterckx, Maartje Schermer. The ethical desirability of moral bioenhancement: a review of reasons. „BMC Med EthicsBMC Med Ethics. 2014; 15: 67”, 16 września 2014. DOI: 10.1186/1472-6939-15-67. (ang.). 

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Działy filozofii
ogólne
ontologia
epistemologia
aksjologia
logika
szczegółowe
antropologia filozoficzna
filozofia kultury
filozofia nauki
filozofia społeczna
filozofia techniki
filozofia umysłu
inne
powiązane
dyscypliny
nauki społeczne
inne
Encyklopedia internetowa (etyka):