Superman

Wygląd przypnij ukryj SupermanClark Jerome Kent
Kal-El
Ilustracja
Logo Supermana
Pierwsze wystąpienie

Action Comics vol. 1 #1 (1938)

Twórca

Jerry Siegel
Joe Shuster

Dane biograficzne
Pochodzenie

Krypton

Przynależność

Liga Sprawiedliwości

Płeć

męska

Rodzina

Lois Lane (żona)

Inne informacje
Umiejętności

zob. sekcję
Moce i umiejętności

Superman (jego alter ego – Clark Kent, urodzony jako Kal-El) – fikcyjna postać (superbohater), znany z serii komiksów wydawanych przez DC Comics, oraz wszelkich adaptacji związanych z tą postacią. Został stworzony przez Joe Shustera i Jerry’ego Siegela. Po raz pierwszy pojawił się w magazynie Action Comics vol. 1 #1 (czerwiec 1938 roku).

Pochodzenie postaci

Pierwowzorem Supermana była postać złoczyńcy o telepatycznych zdolnościach z historii The Reign of the Superman, która ukazała się w styczniu 1933 roku w trzecim numerze wydawanego przez Shustera i Siegela fanzinu Science Fiction. Historia ta czerpała z koncepcji nadczłowieka (Übermensch), opisanej przez Friedricha Nietzschego, w książce pod tytułem Tako rzecze Zaratustra (Also Sprach Zarathustra). Później jednak Siegel i Shuster postanowili uczynić z tej postaci herosa, a w tworzeniu jego nowego wizerunku pomogły im kreacje aktorskie Douglasa Fairbanksa, odtwórcy tytułowych ról m.in. w takich filmach jak: Znak Zorro (The Mark of Zorro) z 1920 roku czy też Robin Hood z 1922 roku. Dużą rolę w kreacji postaci Supermana odegrała fantastyczno-naukowa powieść Philipa Wylie’a pod tytułem Gladiator z 1930 roku. Jej główny bohater – Hugo Danner, obdarzony nadludzką siła i szybkością jest powszechnie uważany za protoplastę późniejszego przybysza z planety Krypton. Z kolei z innej powieści Wylie’a pod tytułem When Worlds Collide z 1933 roku, zaczerpnięto motyw ucieczki z planety, którą czeka zagłada. Także twórczość innego pisarza science fiction, Edgara Rice’a Burroughsa, autora powieści o przygodach Johna Cartera na Marsie m.in. Księżniczka Marsa (A Princess of Mars) z 1912 roku, miała stanowić ważną inspirację dla twórców Supermana.

Twórcy czerpali również natchnienie z judaizmu (Shuster i Siegel byli z pochodzenia Żydami) i mitologii greckiej: Mojżesz (idea zbawiciela, pochodzącego z niemal wymarłego ludu), jak również Samson i Herakles (idea bohatera, dokonujących czynów niewykonalnych dla zwykłego śmiertelnika). Prawdziwe, kryptońskie nazwisko Supermana brzmi Kal-El (oryginalnie Kal-L), co przypomina hebrajskie „głos Boga”. Sam przyrostek -El, jest w rzeczywistości nazwiskiem rodowym i pochodzi od semickiego słowa „El”, oznaczającego boga. Ziemskie imię Kal-Ela – Clark, zostało zainspirowane imieniem amerykańskiego aktora Clarka Gable’a, natomiast jego nazwisko Kent, zostało zapożyczone od imienia innego aktora, Kenta Taylora. Pierwowzorem alter ego, Supermana, czyli nieśmiałego reportera Clarka Kenta pracującego na co dzień w redakcji Daily Planet, były różne kreacje filmowe amerykańskiego aktora komediowego Harolda Lloyda, jak również sam współtwórca postaci Joe Shuster, który w latach 30. XX wieku pracował dla gazety Toronto Star. Superman jest powszechnie uważany za ikonę amerykańskiej popkultury XX wieku. Jest obok Batmana i Spider-Mana najbardziej rozpoznawalną postacią komiksową. Jako przybysz z innej planety stanowi odzwierciedlenie przedstawiciela obcej kultury, imigranta, który zaaklimatyzował się w amerykańskim społeczeństwie, co jest zresztą kolejną aluzją do przeszłości Joe Shustera, gdyż on sam był imigrantem z Kanady. Superman obdarzony jest nadludzkimi zdolnościami, dzięki którym jest w stanie nieść pomoc ludzkości, stawać w obronie słabszych i uciśnionych. Nosi on niebiesko-czerwony kostium z peleryną, wzorowany na stroju siłacza cyrkowego. Na jego piersi widnieje charakterystyczny symbol – duża łacińska litera „S”, wpisana w przypominająca diament tarczę. Znany jest także pod przydomkami: „The Last Son of Krypton”, „The Man of Steel” i „The Man of Tomorrow".

Poza komiksami Superman pojawiał się również w licznych serialach animowanych, filmach fabularnych i grach komputerowych bazujących na komiksach DC Comics.

Pierwszy raz w kinowej wersji aktorskiej pojawił się w 15-odcinkowym serialu kinowym Superman z 1948 roku, w tym w kontynuacji pod tytułem Atom Man vs. Superman z 1950 roku, gdy w główną rolę wcielił się aktor Kirk Alyn.

W serialu telewizyjnym Adventures of Superman z lat 1951–1958, oraz w pełnometrażowym filmie Superman and the Mole Men z 1951 roku, pierwszy raz w telewizyjnej roli Supermana zagrał aktor George Reeves. Śmierć George’a Reevesa w wieku 45 lat od postrzału jest kontrowersyjna; niektórzy uważają, że został zamordowany lub był ofiarą przypadkowej strzelaniny, ponieważ dochodzenie przyczyn jego śmierci zostało zakończone szybciej niż normalnie. W 1960 George Reeves otrzymał pośmiertnie gwiazdę w Alei Gwiazd w Los Angeles, a w 1985 znalazł się na liście 50 zasłużonych osób ze świata komiksu i filmu opublikowanej w specjalnym komiksie Fifty Who Made DC Great.

W 4-częściowej serii filmów kinowych, zapoczątkowanej obrazem Superman (Superman: The Movie) z 1978 roku, w reżyserii Richarda Donnera, w postać Supermana wcielił się aktor Christopher Reeve.

W serialu telewizyjnym Superboy z lat 1988–1992 w tytułową rolę wcielił się aktor John Newton.

W serialu telewizyjnym Nowe przygody Supermana (Lois & Clark: New Adventures of Superman) z lat 1993–1997 w rolę człowieka ze stali wcielił się aktor Dean Cain.

W serialu telewizyjnym Tajemnice Smallville (Smallville), w rolę młodego Clarka Kenta wcielił się aktor Tom Welling.

W pseudo-sequelu do serii filmów z lat 1978–1987 pod tytułem Superman: Powrót (Superman Returns) z 2006 roku (reżyseria Bryan Singer), następcą Christophera Reeve’a został aktor Brandon Routh.

W filmie Człowiek ze stali (Man of Steel) w reżyserii Zacka Snydera, rolę Supermana zagrał aktor Henry Cavill.

Superman jest na pierwszym miejscu najważniejszych bohaterów komiksowych w zestawieniu magazynu Empire, jak również serwisu internetowego IGN.

Opis postaci

Złota era komiksu (lata 30.–50.)

Tytułowa strona The Reign of the Superman z fanzinu Science Fiction: The Advance Guard of Future Civilization vol. #3 (styczeń 1933). Przedstawiona tutaj ogolona na łyso postać złoczyńcy, oryginalnego Supermana przypomina bardziej postać arcy-wroga Supermana, Lexa Luthora, aniżeli samego superbohatera.

Według historii pokazanej w oryginalnej serii komiksów m.in. w Action Comics vol. 1 #1 (czerwiec 1938 roku), Superman vol. 1 #1 (lato 1939), oraz Superman vol. 1 #53 (sierpień 1948), szanowany naukowiec Jor-L (imię zmienione potem na Jor-El) odkrywa, że jego rodzinnej planecie, Kryptonowi, grozi całkowite zniszczenie. W najwcześniejszej wersji pochodzenia Supermana (Action Comics vol. 1 #1), zdający sobie sprawę z nieuchronnej zagłady planety, Jor-L decyduje się zbudować niewielką rakietę, w której umieszcza swojego nowo narodzonego syna Kal-La (późniejszy Kal-El). Statek odlatuje z Kryptona na chwilę przed jego eksplozją, obierając kierunek w stronę planety Ziemi. Rakietę z niemowlęciem odnajduje przypadkowy kierowca, który oddaje dziecko z kosmosu do sierocińca. Później Kal-L zostaje oddany pod opiekę Jonathana i Marthy Kentów (w pierwszych komiksach nie ma podanego ich nazwiska ani żadnych szczegółów), samotne małżeństwo farmerów. Chłopiec otrzymuje imię Clark. W późniejszych publikacjach motyw pobytu w domu dziecka zostaje całkowicie porzucony. Powoli odkrywa on i rozwija swoje niezwykłe umiejętności, a po śmierci swoich przybranych rodziców przenosi się do Metropolis (nazwa miasta pojawia się dopiero w komiksie Action Comics vol. 1 #16 z września 1939 roku), by podjąć pracę reportera w redakcji gazety Daily Star (później przemianowano ją na Daily Planet). Tam również poznaje Lois Lane, swoją największą miłość.

W złotej erze komiksu wiele elementów historii Supermana jest dopiero rozwijanych, a jego moce są znacznie mniejsze w stosunku do tych, które posiada współczesna wersja postaci. Także o swoim kryptońskim pochodzeniu Superman dowiaduje się dopiero w historii Superman Returns To Krypton! z komiksu Superman vol. 1 #61 (listopad 1949). Początkowo Superman walczy głównie z takimi przestępcami jak skorumpowani policjanci, politycy, biznesmeni (Superman vol. 1 #1, #2, #3, #7). Pod koniec lat 40. po raz pierwszy pojawiają się bardziej fantastyczni przeciwnicy, jak na przykład dinozaury, giganci, szaleni naukowcy m.in. Ultra-Humanite (debiut w Action Comics vol. 1 #13 z czerwca 1939 roku), oraz późniejszy arcy-wróg mocarza – Alexei Luthor (lepiej znany dzisiaj jako Lex Luthor, debiut w Action Comics vol. 1 #23 z kwietnia 1940 roku). Latem 1939 roku postać doczekała się własnej serii wydawniczej (jak dotąd historie z nim ukazywały się wyłącznie w serii komiksów Action Comics), zatytułowanej po prostu Superman.

Wkrótce zaczęto wykorzystywać postać Supermana do celów propagandowych. W 1940 roku w lutowym numerze amerykańskiego magazynu Look pojawia się dwustronicowy komiks pod tytułem What If Superman Ended the War?. W tej krótkiej historii Superman kończy wojnę w Europie, łapiąc dwóch głównych jej prowodyrów: Adolfa Hitlera i Józefa Stalina i stawia obu dyktatorów przed obliczem Ligi Narodów. Po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do II wojny światowej komiksy z superbohaterami zaczęły powszechnie służyć jako narzędzie propagandy wojennej. Komiksy z tamtych czasów ukazywały przygody kostiumowych herosów walczących z hitlerowcami, bądź Japończykami. Odniesienia do bieżących działań wojennych miały również swoje miejsce w pierwszej animowanej adaptacji przygód bohatera pod tytułem Superman (znanej powszechnie jako Fleischer & Famous Superman) z 1941 roku. Pod koniec lat 40. zaczęto emitować słuchowisko radiowe pod tytułem The Adventures of Superman, w którym pierwszy raz pojawiła się postać Jimmy’ego Olsena, kryptonit, oraz popularna fraza „prawda, sprawiedliwość i amerykański styl życia” („truth, justice, and the American way”). Słuchowisko zasłynęło również tym, ze wypowiedziało kampanię przeciwko amerykańskiej organizacji rasistowskiej, o nazwie Ku Klux Klan. W 1948 roku została wyemitowana pierwsza aktorska ekranizacja tej postaci – 15-odcinkowy serial kinowy Superman z Kirkiem Alynem w roli głównej.

Charakter Supermana także jest odmienny od tego, który przedstawiano potem. Jest bardziej gwałtowny, agresywny, działa z zimną krwią. Stopniowo autorzy czynią go jednak coraz bardziej łagodnym. Także jego moce stopniowo wzrastają. Początkowo mówi się, że jest „szybszy od lecącej kuli, ma siłę lokomotywy i może przeskoczyć najwyższy budynek”. Potem pojawia się jego wzrok rentgenowski, wzrok termiczny i zdolność do latania. W dalszych latach pojawi się odporność na bezpośredni wybuch bomby atomowej (chociaż początkowo był zdolny wytrzymać tylko wybuch pocisku artyleryjskiego). Wiosną 1941 roku zaczęto wydawać magazyn World’s Finest Comics, opowiadające o wspólnych przygodach Supermana i Batmana. W 1949 roku dołączył do Stowarzyszenia Sprawiedliwości Ameryki (Justice Society of America), pierwszej drużyny superbohaterów (All-Star Comics vol. 1 #7 i #36). Młodzieńcze przygody Supermana w miasteczku Smallville ukazuje historia opisana w komiksie Superboy vol. 1 #2 (maj 1949). Pod tym pseudonimem będzie pojawiał się jeszcze wielokrotnie w seriach komiksów towarzyszących wersji kanonicznej Supermana.

Superman był też wydawany w Polsce – jako nieautoryzowany przedruk komiksu w "Świecie Przygód". Ukazały się trzy numery od marca do lipca 1939 roku.

Srebrna era komiksu (lata 50.–60.)

Współtwórca postaci Supermana, Jerry Siegel.

W 1954 roku powołano do życia urząd ds. cenzury komiksu (Comics Code Authority, CCA). Powstanie tej instytucji było następstwem wydania w tym samym roku książki psychiatry Fredrica Werthama pod tytułem Seduction of the Innocent, w której autor zarzucał wydawnictwom komiksowym demoralizowanie młodzieży. Według Werthama Superman był typowym faszystą. Działalność CCA w latach 50. odbiła się negatywnie na rynku komiksowym, a w szczególności na DC Comics. Dla DC Comics srebrna era komiksu została zapoczątkowana przez pojawienie się nowych superbohaterów, a także wprowadzeniem koncepcji równoległych światów, w którym żyją superbohaterowie. Wprowadzono wówczas pojęcie Ziemi-Dwa (Earth-Two), w którym rozgrywały się przygody postaci z komiksów wydawanych w czasach II wojny światowej (np. oryginalny FlashJay Garrick, oryginalny Green LanternAlan Scott) oraz Ziemi-Jeden (Earth-One), która stała się domem zupełnie nowych postaci (np. Martian Manhunter), jak również nowych wersji starych herosów (np. nowy Flash – Barry Allen, nowy Green Lantern – Hal Jordan).

Wydawnictwo postanowiło kontynuować przygody Supermana, który również miał być rezydentem Ziemi-Jeden (uniwersum to stało się wówczas głównym uniwersum komiksów DC). Główna różnica między tymi dwoma wersjami postaci polegała na tym, że oryginalny Superman z Ziemi-Dwa rozpoczął swoją karierę superbohatera dopiero jako dorosły mężczyzna, zaś jego odpowiednik z Ziemi-Jeden działał już jako nastolatek pod pseudonimem Superboy. W pierwszym komiksie przedstawiającym genezę Supermana/Superboya, czyli w More Fun Comics vol. 1 #101 (styczeń 1945), Jor-Elowi udaje się zbudować jeden niewielki statek na chwilę przed eksplozją Kryptona (spowodowaną geologiczną niestabilnością) i skierować go w stronę Ziemi. W tym okresie zarówno historia samego Supermana, jak i wizja planety Krypton zostaje znacząco dopracowana. Ojciec Kal-Ela był znanym naukowcem na Kryptonie, ojczyźnie niezwykle zaawansowanej cywilizacji. Na jego rodzimej planecie, rządzonej przez Radę Naukowców, prowadzono zaawansowane eksperymenty nad możliwością podróży kosmicznych. W jednym z eksperymentów wojskowych zleconych przez generała Dru-Zoda naukowiec Jax-Ur niszczy jeden z dwóch księżyców Kryptona. Od tego momentu podróże kosmiczne zostają zabronione (Phantom Zone vol. 1 #1 ze stycznia 1982 roku). Pojawia się także więcej szczegółów na temat młodości Supermana. Pomaganiem ludziom jako Superboy zajmował się już od 8. roku życia. Jako nastolatek podkochiwał się w Lanie Lang, dziewczynie z sąsiedztwa, i przyjaźnił się z Pete’em Rossem. Wielokrotnie podróżował w czasie. Został przyjęty w szeregi pochodzącej z XXX wieku, drużyny nastoletnich herosów o nazwie Legion Superbohaterów (Legion of Super-Heroes), z której członkami odbył wiele przygód w odległej przyszłości. Potem, w czasie dziennikarskich studiów w Metropolis poznał Lori Lemaris, jednak tajemnica, którą skrywała dziewczyna (Lori była w rzeczywistości syreną), uniemożliwiła im kontynuowanie związku. Jako Clark Kent tymczasem kończy uniwersytet na kierunku dziennikarstwa i otrzymuje pracę w Daily Planet. Również rozwijany zostaje motyw relacji Clarka z Lois Lane. Perypetie dziewczyny Clarka/Supermana mażna było śledzić m.in. w serii Superman's Girlfriend, Lois Lane (wydawanej w latach 1958–1974). Kolejną postacią z otoczenia Supermana, która zyskała na znaczeniu był Jimmy Olsen. W serii wydawniczej Superman's Pal, Jimmy Olsen (wydawanej w latach 1954–1974) ukazywały się (przeważnie przepełnione tematyką fantastyczno-naukową) historie, w których Jimmy zyskiwał najróżniejsze moce, bądź przybierał to najrozmaitsze postacie (np. w Superman's Pal, Jimmy Olsen vol. 1 #31 Jimmy stał się superbohaterem o pseudonimie Elastic Lad, natomiast w Superman's Pal, Jimmy Olsen vol. 1 #52 zmienił się w wilkołaka).

Od końca lat 50. zaczął pojawiać się szereg najróżniejszych postaci bazujących na koncepcji Supermana. W komiksie Action Comics vol. 1 #252 z maja 1959 roku (historia The Supergirl from Krypton!) na Ziemię przybywa Kara Zor-El, kuzynka Supermana, która stanie się superbohaterką na wzór Kal-Ela, o pseudonimie Supergirl. Debiutują również super-zwierzęta: Krypto, super-pies z Kryptonu (Adventure Comics vol. 1 #210 z marca 1955 roku), Beppo, super-małpka z Kryptonu (Superboy vol. 1 #76 z października 1959 roku), Streaky, kot obdarzony super-mocami (Action Comics vol. 1 #261z lutego 1960), oraz Comet, skrzydlaty koń Supergirl (Action Comics vol. 1 #292 z września 1962 roku). Razem tworzyły one drużynę noszącą nazwę Legion Super-Zwierzaków (Legion of Super-Pets). Supermanowi dochodzą nowi potężni wrogowie – jego mroczny sobowtórBizarro (początkowo jako Bizarro Superboy, debiut w Superboy vol. 1 #68 z listopada 1958 roku), oraz android z kosmosu – Brainiac (debiut w Action Comics vol. 1 #242 z lipca 1958). W komiksie Action Comics vol. 1 #241 z czerwca 1958 (historia The Super-Key to Fort Superman) roku debiutuje nowa siedziba Kryptonianina – arktyczna Forteca Samotności (Fortress of Solitude). Zastąpiła pierwotną siedzibę noszącą nazwę Secret Sanctuary bądź Secret Citadel (pierwszy raz pojawiła się w Superman vol. 1 #17 z lipca 1942). W komiksie Brave and the Bold vol. 1 #28 (marzec 1960 roku) zadebiutowała nowa, drużyna superbohaterów DC Comics – Liga Sprawiedliwości Ameryki (Justice League of America). Jej członkami stali się tacy herosi jak Aquaman, Batman, Wonder Woman, Flash, Martian Manhunter i Green Lantern. W historii założenia tejże drużyny najwięksi superbohaterowie komiksów DC łączą siły, aby stawić czoło przypominającej ogromną rozgwiazdę istocie z kosmosu o nazwie Starro.

W latach 50. emitowany był w telewizji serial aktorski pt. Adventures of Superman z George’em Reevesem w roli głównej. Pojawiły się również seriale animowane, takie jak The New Adventures of Superman (z lat 1966–1970), czy też The Adventures of Superboy (z lat 1966–1969).

Brązowa era komiksu (lata 60.–80.)

Mimo spadku popularności tej formy literatury – przygody Supermana wciąż są jedną z najlepiej sprzedających się serii komiksów. W latach 1971–1985 redaktorem tytułów o przygodach Supermana został Julius Schwartz. Pojawili się wówczas nowi scenarzyści historii o przygodach człowieka ze stali: Dennis O’Neil, Elliot S. Maggin, Cary Bates, oraz rysownik Neal Adams. Superman stopniowo rozwijał swoje moce. W historii potocznie znanej jako Sandman Saga (Superman vol. 1 #233-#235, #237-#238, oraz #241-#243), autorstwa scenarzysty Dennisa O’Neila i rysownika Neala Adamsa, zostały wyeliminowane (jednak tylko na krótko) ograniczenia, związane z oddziaływaniem kryptonitu. W historii tej, prezes Galaxy Broadcasting System (GBS) Morgan Edge wykupił Daily Planet, a następnie uczynił Clarka głównym prezenterem stacji telewizyjnej – WGBS-TV. Później przyjaciółka Clarka – Lana Lang również rozpoczęła pracę w należącej do Morgana Edge’a stacji. Wrogowie Supermana również stali się coraz potężniejsi. W komiksie Superman's Pal, Jimmy Olsen vol. 1 #134 z grudnia 1970 roku, do którego scenariusz napisał Jack Kirby, debiutuje (w tym numerze zostaje pokazany tylko gościnnie) nowy złoczyńca – Darkseid. Kirby wykorzystał później tą postać do stworzenia w 1971 roku koncepcji Czwartego świata (Jack Kirby’s Fourth World).

Komiksowy świat, w którym żyje Clark Kent/Superman, staje się coraz bardziej skomplikowany. Okazuje się, że oprócz właściwego świata istnieją inne, paralelne jego wersje, na których żyją również inne wersje Supermana, nie zawsze tak dobre jak właściwy. W brązowej erze komiksu kontynuowano przygody Supermana z Ziemi-Dwa. W komiksie Action Comics vol. 1 #484 (czerwiec 1978) Superman wziął ślub z Lois Lane. Później, w komiksie Superman Family vol. 1 #196 z sierpnia 1979 roku (historia Editor of the Star), Clark stał się redaktorem naczelnym Daily Star. W All-Star Comics vol 1 58 z lutego 1976 roku, Kal-L odkrywa kryptońską rakietę, w której przyleciała jego kuzynka – Kara Zor-L, lepiej znana jako Power Girl (odpowiedniczka Kara Zor-El/Supergirl z Ziemi-Jeden). W innych uniwersach jeden z największych wrogów Supermana – Alexander Luthor Sr. (uniwersum Ziemi-Trzy), jest jedynym bohaterem i obrońcą świata, żonatym z Lois Lane, a w jeszcze innych Superman jest tylko częścią większej drużyny superbohaterów.

Utrzymanie znaczącej popularności postać Supermana zawdzięcza także znanej aktorskiej kreacji Christophera Reeve’a w filmach poświęconych przygodom superbohatera. Pierwszy film z serii z 1978 roku (w reżyserii Richarda Donnera), został pozytywnie przyjęty zarówno przez krytyków jak i publiczność i otworzył furtkę do trzech kontynuacji, które jednak nie odniosły porównywalnego z pierwszą częścią sukcesu. Oprócz Reeve’a w czteroczęściowej serii wystąpili m.in. tacy aktorzy jak: Marlon Brando, Gene Hackman, Margot Kidder, Terence Stamp, Richard Pryor, Robert Vaughn i Jackie Cooper.

Komiksy po Kryzysie na Nieskończonych Ziemiach (lata 80.-2011)

John Byrne, autor miniserii Man of Steel, będącej pierwszą po zakończeniu Kryzysu na Nieskończonych Ziemiach (Crisis on Infinite Earths) współczesną wersją genezy Supermana.

W 1985 roku, DC wydało 12-częściowy crossover zatytułowany Kryzys na Nieskończonych Ziemiach (Crisis on Infinite Earths), który łączy wielowymiarowy świat w jeden wymiar a wszyscy bohaterowie DC prowadzą walkę ze złoczyńcą o nazwie Anti-Monitor, powodując przy tym unicestwienie większości alternatywnych światów. Wszystkie dotychczasowe wersje Supermana, Lexa Luthora i Lois Lane zostają wymazane z rzeczywistości. Po tej serii wszystkie postacie w uniwersum DC zostały zmienione i zaktualizowane.

W 1986 roku ukazała się sześcioczęściowa seria autorstwa Johna Byrne’a, zatytułowana Man of Steel, będąca pierwszą współczesną próbą pokazania genezy Supermana. Restart z 1986 roku przyniósł istotne zmiany w ukazywaniu postaci. Zauważalną różnicą, była odmienna wizja planety Krypton. Byrne wprowadził kryptońskie urządzenie, zwane matrycą narodzin (kryptonian birthing matrix), w którym płód rozwijał się poza ciałem matki, nienarażony na działanie promieniowania kryptonitowego, jakie dziesiątkowało populację Kryptonian pod koniec istnienia ich planety. To właśnie w matrycy zdolnej przemierzyć kosmos (a nie jak dotychczas to ukazywano – w rakiecie ratunkowej), Kal-El został wysłany na Ziemię i znaleziony przez małżeństwo Kentów. Współczesność przyniosła także zmiany dotyczące dawnych wrogów Supermana. Lex Luthor przestał być pokazywany wyłącznie jako szalony naukowiec i stał się pozbawionym skrupułów przedsiębiorcą i szefem korporacji LexCorp. Powracają również pozostali złoczyńcy m.in. Metallo (John Corben), Bizarro, Darkseid i inni.

Mimo początkowego sukcesu popularność komiksów z odnowioną postacią zaczęła stopniowo maleć. W roku 1992 ukazuje się historia The Death of Superman (całość składała się z trzech części: Doomsday!, Funeral for a Friend i Reign of the Superman!), w której Superman umiera podczas pojedynku z bestią z Kryptonu, zwaną Doomsday. W następnych częściach pojawia się kilku pretendentów do miana Supermana (seria Reign of the Superman!). Pojawiają się zatem Cyborg Superman (Henry Henshaw), Last Son of Krypton (Eradicator), Steel (John Henry Irons) i nowy Superboy – hybryda DNA Supermana, oraz Lexa Luthora. Wreszcie prawdziwy Superman powraca – nosi odtąd długie włosy i tymczasowo pozbawiony jest mocy, a wkrótce po ich odzyskaniu on i Lois zawierają małżeństwo (Superman: The Wedding Album z grudnia 1997 roku), co zbiega się także z małżeństwem Clarka z Lois w serialu telewizyjnym Nowe przygody Supermana (Lois & Clark: New Adventures of Superman). Pod koniec lat 90. Superman traci swoje tradycyjne moce i przekształca się w istotę manipulującą energią elektromagnetyczną (historia Superman Red/Superman Blue wydawana od lutego do czerwca 1998 roku). Dawną formę odzyskał dopiero w historii Superman Forever. W 2001 roku jego arcy-wróg – Lex Luthor został wybrany Prezydentem Stanów Zjednoczonych (Superman: Lex 2000 ze stycznia 2001 roku), jednak szybko został pozbawiony tego urzędu przez Batmana i Supermana, kiedy wyszły na jaw jego zbrodnicze intencje (historia The World’s Finest w Superman/Batman). Superman musiał ratować świat przed zagrożeniem z kosmosu – Imperiexem (crossover Our Worlds at War). Twórcy serialu animowanego Batman (Batman: The Animated Series), stworzyli nową animację Superman (Superman: The Animated Series). Serial emitowany był w stacji The WB Television Network latach 1996–2000, a jego akcja rozgrywała się w tym samym uniwersum co wcześniejsze przygody Batmana. Przygody obu superbohaterów kontynuowane były na Cartoon Network w postaci seriali animowanych Liga Sprawiedliwych (Justice League) (z lat 2001–2004) i Liga Sprawiedliwych bez granic (Justice League Unlimited) (z lat 2004–2006).

Po klęsce filmu Superman IV (Superman IV: The Quest for Peace) z 1987 roku, w reżyserii Sidneya J. Furie, przez bardzo długi okres postać nie pojawiała się w żadnym filmie kinowym. Od początku lat 90. studio Warner Bros. bezskutecznie próbowało przywrócić postać na duży ekran m.in.: plany zrealizowania Superman V (ponownie z Christopherem Reeve’em w roli głównej), Superman Reborn (którego fabuła miała opierać się na popularnej wówczas historii The Death of Superman), Superman Lives (na podstawie poprawianego przez Kevina Smitha scenariusza Superman Reborn, miał zostać wyreżyserowany przez Tima Burtona, a tytułową rolę miał zagrać Nicolas Cage), Batman vs. Superman (obraz miał wyreżyserować Wolfgang Petersen), czy też Superman: Flyby (na podstawie scenariusza J.J. Abramsa, mającym opowiedzieć historię Supermana od nowa). Ostatecznie w 2006 roku do kin trafił Superman: Powrót (Superman Returns), w reżyserii Bryana Singera, z Brandonem Routhem w roli głównej. Film był luźną kontynuacją wydarzeń z poprzednich kinowych filmów o Supermanie.

Wiele zmian wprowadziło pojawienie się w stacji The WB (później przemianowanej na The CW) w 2001 roku serialu Tajemnice Smallville (Smallville). Ze względu na jego ogromną popularność wydawcy zdecydowali się wprowadzić nowe wątki w świeżo wydawanych komiksach poświęconych przygodom Supermana. Szczególe widać to było w składającej się z dwunastu zeszytów limitowanej serii Superman: Birthright z lat 2003–2004, na podstawie scenariusza Marka Waida i rysunków Leinila Francisa Yu. Superman: Birthright ukazywał zupełnie odmienną od historii Johna Byrne’a z 1986 roku, uwspółcześnioną wizję genezy superbohatera. Mark Waid przywrócił wiele motywów ze srebrnej ery komiksu m.in. przywrócił koncepcję klasycznej rakiety, w której Jor-El wysłał swojego syna na Ziemię jako niemowlę, nie zaś jak ukazał to Byrne jako płód. Wprowadził także wiele nowych pomysłów np. tarcza na piersi Supermana, przypominająca literę „S” stanowi odtąd kryptoński symbol nadziei, Superman został wyposażony w moc widzenia aury żywych istot, Waid uczynił również Clarka wegetarianinem.

Geoff Johns, autor licznych komiksów z udziałem Supermana m.in. Infinite Crisis i nowej genezy postaci – Superman: Secret Origin.

W latach 2005–2006 DC Comics wydało crossover zatytułowany Kryzys Nieskończoności (Infinite Crisis), na podstawie scenariusza Geoffa Johnsa, nawiązujący do wydarzeń z Kryzysu na Nieskończonych Ziemiach (Crisis on Infinite Earths). Oryginalny Superman z Ziemi-Dwa (Kal-L) ucieka z alternatywnego, „niebiańskiego” wymiaru wraz ze swoją żoną Lois, Alexandrem Luthorem Jr. (z uniwersum Ziemi-Trzy) i Superboy-Prime’em (z Ziemi-Prime). Kal-L chce odtworzyć wszechświat, który jego zdaniem jest uszkodzony przez istnienie multiwersum. Uważa on również, że to jedyny sposób aby uratować umierającą Lois ze swojego macierzystego uniwersum. Alexander Luthor Jr. buduje na bazie zwłok Anti-Monitora maszynę zasilaną energią porwanych nadludzi, która ponownie tworzy Ziemię-Dwa, i przetransportowuje tam Kal-La i Lois. Lois na krótko wraca do zdrowia, po czym nagle umiera. Pogrążony w smutku Kal-L, zrzuca winę na przybyłego na Ziemię-Dwa Supermana z aktualnego uniwersum i zaczyna z nim walczyć, aż w końcu obu mocarzy rozdziela Wonder Woman. W międzyczasie Superboy-Prime staje się bezwzględnym złoczyńcą. Dochodzi do decydującej bitwy w której herosi powstrzymują Alexandra Luthora Jr. przed próbą unicestwienia wszechświata, zaś Superman (Kal-L) stacza walkę z Superboy-Prime’em w której ponosi śmierć. Uwięziony Superboy-Prime, poprzysięga zemstę.

Po Kryzysie Nieskończoności przedstawiono kolejna wersję początków działalności człowieka ze stali, a mianowicie limitowaną serię (z lat 2009–2010) pod tytułem Superman: Secret Origin (scenariusz: Geoff Johns, rysunki: Gary Frank). Seria opowiadała historię Clarka/Supermana od czasów jego dzieciństwa do początku jego kariery jako superbohatera jak i reportera Daily Planet. Twórcy wówczas zaprezentowali wygląd głównego bohatera, inspirowany byłym odtwórcą tej postaci – Christopherem Reeve’em, aczkolwiek nie tyczyło się to wyglądu młodego Clarka. Podobnie jak w serialu Tajemnice Smallville (Smallville), fabuła dwóch pierwszych zeszytów skupia się na latach młodości Clarka. Zostają tam pokazane m.in. odkrycie przez Clarka prawdy o swoim pochodzeniu, pierwsze manifestacje mocy, jego relacje z Laną Lang i Pete’em Rossem, a zwłaszcza z Lexem Luthorem. Historia Lexa w dużym stopniu nawiązuje do popularnego wówczas serialu. Ukazywany jest jako przyjaciel z dzieciństwa Clarka Kenta, który dopiero po jakimś czasie odwrócił się od niego. Według wersji serialowej tłem stała się obsesja Luthora na punkcie odkrycia sekretu Clarka, oraz konkurowanie o względy Lany Lang, zaś w Superman: Secret Origin – zazdrość i urażona duma. Postać ojca Lexa – Lionela Luthora różni się znacznie od serialowego pierwowzoru. W Superman: Secret Origin ukazano nowe genezy dwóch innych wrogów herosa: Parasite'a (Rudolpha Jonesa) i Metallo (Johna Corbena). W następnych wydaniach Action Comics zostali odnowieni klasyczni przeciwnicy m.in. generał Zod i Brainiac. W historii Superman: Last Son (składających się z numerów Action Comics vol. 1 #844-845, #846, #851 i Action Comics Annual vol. 1 #11), Generał Zod, wraz ze swoimi poplecznikami poszukiwał na Ziemi swojego syna – Lor-Zod, który został później zaadoptowany przez Clarka i Lois i był wychowywany jako Christopher Kent. W Superman: Brainiac (Action Comics vol. 1 #866-870) Superman musiał stawić czoło Brainiacowi i uratować Metropolis. Clark odkrywa na statku kosmity tysiące zmniejszonych i zabutelkowanych miast z niemal całej galaktyki, w tym kryptońskie miasto Kandor, które później wraca do normalnych rozmiarów. W tej historii ginie również przybrany ojciec Clarka, Jonathan Kent. W Superman: New Krypton, bohater utworzył dla swoich rodaków nową planetę – Nowy Krypton i przeniósł ją naprzeciwko Ziemi, pod drugiej stronie Słońca. W Superman: World of New Krypton, Superman postanawia opuścić Ziemię, aby żyć pośród innych Kryptonian, chcąc w ten sposób zaprowadzić pokój między rasą ludzką a Kryptonianami. Wątek nowej ojczyzny rasy kryptońskiej był kontynuowany w historii Last Stand of New Krypton, która opowiada o odparciu ataku Brainiaca na Nowy Krypton, który uległ poważnemu zniszczeniu w wyniku walk jak i lekkomyślnych działań Zoda. Pod koniec Zod wypowiada wojnę Ziemi, co było podstawą fabuły kolejnej historii – War of the Superman. W czasie ataku sił Zoda, przetrzymywany na Nowym Kryptonie złoczyńca Reactron, wysadził się w powietrze niszcząc planetę, zabijając przy tym jej mieszkańców. Luthor i wojsko USA wykorzystują na krótko moc czerwonego słońca, co wystarczyło jednak by zabić część przebywających w kosmosie Kryptonian. Historia kończy się bitwą Supermana z Zodem, po której fanatyczny generał zostaje ponownie uwięziony w Strefie Widmo. Superman postanawia pozostać na Ziemi, lecz teraz musiał odbudować zaufanie ludzkości (Superman: Grounded). Zaczął więc przemierzać Stany, starając się pomagać ludziom, tam gdzie jest to konieczne. W Reign of Doomsday, Superman i jego najbliżsi sojusznicy musieli pokonać Doomslayera, tajemniczą istotę, która postawiła sobie za cel zniszczenie oryginalnego Doomsdaya i wszelkiego życia na Ziemi.

W 2011 roku DC Comics wydało crossover Flashpoint, opowiadający o paradoksie jaki nieświadomie wywołał Flash. Jego następstwem było wykształcenie się alternatywnej linii czasowej, w której historie poszczególnych postaci zostały całkowicie zmienione. Losy Supermana zostały opowiedziane w Flashpoint: Project Superman vol. 1 #1-3. Rakieta z Kal-Elem zamiast w Smallville, rozbiła się w Metropolis, czyniąc ogromne zniszczenia i zabijając tysiące osób. Niemowlę odtąd stało się własnością rządu o nazwie „obiekt nr. 1”. Kal-El dorastał w zamknięciu, pozbawiony dostępu do promieni słonecznych, w tajnej bazie badawczej. Na podstawie DNA chłopca, rząd USA próbował stworzyć klony, mogące posłużyć jako broń. Zyskał on sympatię generała Sama Lane’a, który traktował go jak syna, którego sam nigdy nie miał. Kal zostaje w końcu uwolniony przez siejącego w bazie spustoszenie osobnika o nazwie „obiekt nr. 0” (Neila Sinclaira). Następnie Kryptonianin udaje się do biura generała Lane’a, gdzie znajduje jego córkę – Lois. Sinclair próbuje zabić ich oboje, lecz zostaje powstrzymany przez generała Lane’a, który wysyła siebie i napastnika do Strefy Widmo. Po przejęciu projektu przez generała Nathaniela Adama, Kal-El zostaje zamknięty w bunkrze. W końcu uwalniają go Flash, wraz z Batmanem (Thomasem Wayne’em) i Cyborgiem. Barry chce, aby przybysz z Kryptonu pomógł im zapobiec wojnie pomiędzy imperiami Wonder Woman i Aquamana oraz naprawić zakłóconą rzeczywistość, jednak widzi zarazem, że strasznie szczupły Kal w ogóle nie przypomina tego Supermana, którego on znał sprzed paradoksu. Kiedy ciało kosmity zostaje poddane działaniu promieni słonecznych, ten udaje się do okupowanej przez Amazonki Wielkiej Brytanii, gdzie przebywa Lois. Na miejscu ratuje przyjaciółkę przed atakiem Amazonek, jednak w tym samym czasie zjawia się Sinclair, który chce zemsty. Walka kończy się zwycięstwem Kal-Ela, lecz wraz ze śmiercią Sinclaira, Lois zostaje śmiertelnie ranna i ostatecznie umiera w ramionach przybysza z innej planety. Nie widząc innej możliwości, atakuje walczące ze sobą armie Atlantydów i Amazonek.

New 52 (od 2011)

Następny restart uniwersum DC miał miejsce po zakończeniu wydarzeń z crossoveru Flashpoint i po raz kolejny historia wszystkich rezydentów mainstreamowego uniwersum (w tym Supermana) zostaje opowiedziana od nowa. W historii Superman and the Men of Steel (Action Comics Vol. 2 #1-8) autorstwa Granta Morrisona, ukazano przygody superbohatera, na pięć lat przed założeniem Ligi. Wczesny kostium Clarka składa się z peleryny, niebieskiego t-shirta z klasycznym logiem Supermana, i dżinsów. Jego moce nie są jeszcze w pełni rozwinięte. Pomimo iż stara się być obrońcą Metropolis, zostaje uznany wrogiem publicznym. Jest ścigany przez policję, a później przez wojsko dowodzone przez generała Sama Lane’a i wspierającego go Lexa Luthora, którym w końcu udaje się go pojmać. Luthor każe go torturować w celu wymuszenia zeznań, jednak Clarkowi udaje się uwolnić. W bazie znajduje pojazd kosmiczny, w którym przybył na Ziemię. W tej historii pojawia się również Brainiac (tutaj nazywany Kolekcjonerem Światów). W retrospekcji ukazano jak uprowadza on miasto Kandor, z którego w ostatniej chwili udaje się uciec Lorze-Van z dzieckiem (małym Ka-Elem). Teraz jego celem stała się Ziemia. Kiedy Brainiac przypuszcza atak na Metropolis, przejmuje również kontrolę nad noszącym egzoszkielet Johnem Corbenem (Metallo). Kiedy Superman wraz z Johnem Henrym Ironsem (noszącym własny egzoszkielet) stawiają czoło siłom najeźdźcy, część Metropolis w którym przebywali m.in. Luthor, Lois Lane i Jimmy Olsen zostaje uprowadzone przez Brainiaca. Superman wyrusza na ratunek i trafia na statek Kolekcjonera. Tam oprócz zabutelkowanego miasta, znajduje również nowy kostium. Po zwycięskiej walce z Kolekcjonerem i Corbenem przywraca Metropolis do normalnych rozmiarów.

W pozostałych seriach wydawniczych (Superman vol. 3, Superboy vol. 6 i Supergirl vol. 6) scenarzyści skupiają się na aktualnych przygodach bohatera i jego sprzymierzeńców. Superman ma odtąd również nowego przeciwnika, nazywającego się H'El (debiut w Supergirl vol. 6 #13), który staje się głównym antagonistą w crossoverze H'El on Earth.

W czerwcu 2013 do kin trafiła najnowsza wersji przygód Supermana Człowiek ze stali (Man of Steel), w reżyserii Zack Snyder. Odtwórcą głównej roli został Henry Cavill. W tym samym roku, na odbywających się w San Diego targach Comic-Con, Zack Snyder zapowiedział pojawienie się postaci Batmana w sequelu.

Moce i umiejętności

Superman jako archetyp superbohatera posiada szereg mocy znacznie przewyższających każdego normalnego człowieka. Zakres jego mocy i umiejętności rozwijał się przez lata. W pierwszym komiksie o przygodach Supermana (Action Comics vol. 1 #1, z czerwca 1938), przedstawiono pierwszą próbę wyjaśnienia ich pochodzenia. Moce Supermana miały wynikać z tego, iż należał on do rasy bardziej rozwiniętej fizycznie niż ludzie. Miało to w praktyce oznaczać, że rasa kryptońska, żyjąca w swoim naturalnym środowisku jakim była planeta Krypton, miała dysponować takimi samymi mocami, jakimi Superman dysponował na Ziemi. Wśród pierwszych mocy herosa były: nadludzka siła (Clark był silniejszy od pędzącej lokomotywy), nadludzka szybkość (był szybszy od lecącej kuli), wyostrzone zmysły, niezniszczalność (był w stanie wytrzymać trafienie amunicji karabinowej i wybuch pocisku artyleryjskiego), a także wykonanie dalekiego skoku, wówczas na odległość 1/8 mili (201 m) (bez trudu też przeskakiwał najwyższe budynki jednym skokiem). Jeszcze w latach 40. doszły nowe moce: latanie, wzrok emitujący promieniowanie rentgenowskie i cieplne, a także odporności na wybuch nuklearny. W historii The Origin of Superboy z komiksu More Fun Comics vol. 1 #101 (styczeń 1945) wyjaśniono zdolność latania. Zdolność ta miała być wynikiem przystosowania się rasy kryptońskiej do przyciągania grawitacyjnego znacznie cięższego, od tego jakie panuje na Ziemi.

Od czasów srebrnej ery komiksu fenomen mocy Supermana tłumaczono unikalną fizjologią Kryptonian. Rasa do której należał Kal-El rozwinęła się na planecie Krypton, która krążyła wokół czerwonego słońca o nazwie Rao (będący w zależności od publikacji albo czerwonym karłem, albo też czerwonym olbrzymem). Wraz z zetknięciem się Kryptonian (a także innych żywych istot z Kryptonu) z promieniamiżółtego słońca”, zachodziła w ich organizmach mutacja, która powodowała pojawienie się nadzwyczajnych mocy:

Lista mocy

Umiejętności

Słabości

Wyposażenie

Wrogowie Supermana

Do najsławniejszych wrogów Supermana należą:

Rodzina, przyjaciele i sprzymierzeńcy Supermana

Wśród osób z najbliższego otoczenia Supermana znajdują się przybrani rodzice i dawni przyjaciele ze Smallville, koledzy z redakcji Daily Planet w Metropolis, oraz nieliczni Kryptonianie, którym udało się przeżyć zagładę ich ojczystej planety. W walce ze złem korzysta z pomocy wielu superbohaterów z uniwersum DC, zrzeszonych w drużynę o nazwie Liga Sprawiedliwości (Justice League). Wśród nich są:

Wersje alternatywne

Superman pojawił się niektórych komiksach z serii Elseworlds oraz innych niekanonicznych historiach, która przedstawiają znanych bohaterów uniwersum DC w zupełnie innych realiach i czasach, m.in.:

Komiksy w USA

Strój Supermana

Aktualne serie

Zakończone serie

Elseworlds

Inne serie niekanoniczne

Komiksy o Supermanie wydane w Polsce

Serie kioskowe

Wydania zbiorcze i powieści graficzne

Wielka Kolekcja Komiksów DC Comics

Cykl Nowe DC Comics!

Cykl Odrodzenie

Cykl Uniwersum DC

Adaptacje

Filmy aktorskie

Najbardziej znany odtwórca roli Supermana – Christopher Reeve. Spin-offy

Filmy animowane

Seriale aktorskie

George Reeves jako Superman. Kadr ze specjalnego filmu Stamp Day for Superman.

Seriale animowane

Gry komputerowe

Przypisy

  1. David Colton: The crime that created Superman: Did fatal robbery spawn Man of Steel?. USA TODAY, 26 sierpnia 2008. . (ang.).
  2. a b DC Comics Database – Action Comics Vol 1 1
  3. SeanS. Wilson SeanS., 75 years of Supes , Cineworld Cinemas, 31 maja 2013   (ang.).
  4. TheUnknown: Nietzsche and the Superhero. Comic Book Movies, 17 grudnia 2008. . . (ang.).
  5. a b c d e f g Michael A Rizzotti: Superman: A Mythical American. The Net Age. . . (ang.).
  6. a b c MindSpike, A Defense of Superman , Critical Press Media, 25 marca 2013   (ang.).
  7. R.J.R.J. Carter R.J.R.J., Primer: The Men Before Superman , The Trades, 25 września 2002   (ang.).
  8. Gregory Feeley: When World-views Collide: Philip Wylie in the Twenty-first Century. Science Fiction Studies, marzec 2005. . (ang.).
  9. a b TomaszT. Pstrągowski TomaszT., Superman skończył 75 lat , komiksomania.pl, 19 kwietnia 2013, s. 3  .
  10. Simcha Weinstein: Superman: From Cleveland to Krypton. My Jewish Learning. (ang.).
  11. Danny Fingeroth: Superman on the Couch: What Superheroes Really Tell Us about Ourselves and Our Society. Bloomsbury Academic. ISBN 978-0-8264-1540-0. Brak numerów stron w książce
  12. a b Jakub „EL-Kal” Koisz: Superman a religia. KZ – magazyn miłośników komiksu. .
  13. DC Comics Database – House of El
  14. a b Henry Mietkiewicz: Great Krypton! Superman was the Star’s Ace Reporter (Joe Shuster’s final interview). THE JOE SHUSTER AWARDS, 26 kwietnia 1992. (ang.).
  15. Marco Chown Oved: The Star at 120: Star veterans remember old Superman building on King St. W.. Toronto Star, 2 listopada 2012. . (ang.).
  16. The Guardian – Who killed Superman?
  17. Find a Star: George Reeves
  18. George Reeves, tajemnicza śmierć pierwszego Supermana
  19. Tajemnicza śmierć pierwszego Supermana. Jak zginął George Reeves?
  20. Empire – The 50 Greatest Comic Book Characters. . .
  21. IGN Top 100 Comic Book Heroes – 01. Superman
  22. DC Comics Database – Superman Vol 1 1
  23. DC Comics Database – Superman Vol 1 53
  24. DC Comics Database – Superman Vol 1 61
  25. DC Comics Database – Action Comics Vol 1 13
  26. DC Comics Database – Action Comics Vol 1 23
  27. Wallace Harrington: Superman and the War Years – The Battle of Europe Within the Pages Of Superman Comics. Superman Homepage. . (ang.).
  28. a b Anish Dasgupta: Comics & propaganda – Captain America. The Times of India, 26 lutego 2013. . (ang.).
  29. Tom Ryan: 70 Years of Fleischer’s SUPERMAN Animated Shorts. WhatCulture, 26 września 2011. . (ang.).
  30. a b Mark Juddery: How Superman Defeated the Ku Klux Klan. Mental Floss, 31 października 2009. . (ang.).
  31. TomaszT. Pstrągowski TomaszT., Superman skończył 75 lat , komiksomania.pl, 19 kwietnia 2013, s. 7  .
  32. DC Comics Database – All-Star Comics Vol 1 7
  33. DC Comics Database – All-Star Comics Vol 1 36
  34. DC Comics Database – Superboy Vol 1 2
  35. Damian „hans”D.„” Handzelewicz Damian „hans”D.„”, Kodeks Komiksowy – 49 lat minęło , KZ – magazyn miłośników komiksu  .
  36. Tomasz Sidorkiewicz: Geneza Kryzysów na Nieskończonych Ziemiach, czyli superbohaterowie Złotej i Srebrnej Ery. Magazyn – Esensja, marzec 2003. .
  37. a b DC Comics Database – More Fun Comics Vol 1 101
  38. DC Comics Database – Phantom Zone Vol 1 1
  39. DC Comics Database – Superman's Pal, Jimmy Olsen Vol 1 31
  40. DC Comics Database – Superman's Pal, Jimmy Olsen Vol 1 52
  41. DC Comics Database – Action Comics Vol 1 252
  42. DC Comics Database – Adventure Comics Vol 1 210
  43. DC Comics Database – Superboy Vol 1 76
  44. DC Comics Database – Action Comics Vol 1 261
  45. DC Comics Database – Action Comics Vol 1 292
  46. DC Comics Database – Superboy Vol 1 68
  47. DC Comics Database – Action Comics Vol 1 242
  48. DC Comics Database – Action Comics Vol 1 241
  49. DC Comics Database – Brave and the Bold Vol 1 28
  50. DC Comics Database – Sandman Saga
  51. DC Comics – Superman's Pal, Jimmy Olsen Vol 1 134
  52. DC Comics – Action Comics Vol 1 484
  53. DC Comics – Superman Family Vol 1 196
  54. Tomasz Sidorkiewicz: Wielkie Sprzątanie czyli Kryzys na Nieskończonych Ziemiach. Magazyn Esensja, 6 sierpnia 2003. .
  55. JakubJ. Syty JakubJ., „Superman”: „Doomsday!” (8/95) , KZ – magazyn miłośników komiksu  .
  56. DC Comics – Superman: The Wedding Album Vol 1 1
  57. GordG. Lacey GordG., Lois & Clark: The New Adventures of Superman – A Super-Wedding Happens This November – Season 4 Announced (With Hi-Res Box Art) , TVShowsOnDVD.com, 16 sierpnia 2006   (ang.).
  58. DC Comics – Superman: Lex 2000 Vol 1 1
  59. Loeb, McGuinness Dobry Komiks nr 08/2005: Superman/Batman wyd. Axel Springer Polska
  60. DC Comics – Our Worlds at War
  61. Scott Harris: The Six Superman Movies that Never Got Made. Film.com, 11 czerwca 2013. . (ang.).
  62. Woland: Batman VS. Superman. Batcave, 4 lutego 2007. .
  63. DC Comics – Superman: Birthright
  64. DC Comics – Infinite Crisis Vol 1 1
  65. DC Comics – Infinite Crisis Vol 1 3
  66. DC Comics – Infinite Crisis Vol 1 4
  67. DC Comics – Infinite Crisis Vol 1 5
  68. Vaneta Rogers: Gary Frank: Envisioning Superman: Secret Origin. Newsarama, 8 grudnia 2008. . (ang.).
  69. DC Comics – Supergirl Vol 6 13
  70. Marcin Pietrzyk: Batman w sequelu „Człowieka ze stali"!. Filmweb, 2013-07-21. .
  71. DC Comics Database – Superman (Clark Kent)
  72. DC Comics Database – Kal-El (Earth-One)
  73. Morrison, Quitely All-Star Superman wyd. Mucha Comics
  74. DC Comics Database – Man of Steel Vol 1 1
  75. Alasdair Wilkins: Who has the best knockoffs and parodies: Superman or the Fantastic Four?. io9, 7 maja 2010. . (ang.).
  76. DC Comics Database – Superman Vol 1 423
  77. DC Comics Database – Action Comics Vol 1 583
  78. DC Comics – ALL STAR SUPERMAN #1
  79. Patryk Zakrzewski: Od Szalonego Grzesia po Bezrobotnego Froncka. Pradzieje polskiego komiksu, część I. Culture.pl . 2018-04-06. .
  80. Anonimowy: Kim jest Burzan. Blogspot.com . 2020-03-06. .
  81. Marcin Pietrzyk: Zack Snyder oficjalnie reżyserem „Justice League”. Filmweb, 28 kwietnia 2014. .

Linki zewnętrzne

Kontrola autorytatywna (osoba):Encyklopedie internetowe: