Język suahili

Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język suahili, także: swahili (kiswahili) – język z rodziny bantu używany w Afryce Środkowej i Wschodniej (Tanzania, Kenia, Demokratyczna Republika Konga, Uganda), gdzie pełni funkcję języka kontaktowego. Zapisywany zarówno alfabetem łacińskim (obecnie), jak i arabskim (dawniej). Składa się z około 20 dialektów (kiamu, kimwita, kingwana i inne). Najczęściej używanym (tzw. standard swahili) jest dialekt unguja wywodzący się z Zanzibaru. Językiem suahili jako ojczystym posługuje się około 800 tysięcy ludzi.

Nazwa „kiswahili” pochodzi od liczby mnogiej arabskiego słowa sāhil ساحل (wybrzeże), w liczbie mnogiej sawāhil سواحل, używanego jako przymiotnik określający mieszkańców wybrzeża oraz ich język (przedrostek ki- w języku suahili służy do oznaczania języków).

System fonologiczny

Samogłoski

Standardowa forma suahili posiada pięć samogłosek:

oraz trzy dyftongi:

/ai/
/ei/
/au/
Spółgłoski

	dwuwargowe	wargowo-zębowe	zębowe	dziąsłowe	zadziąsłowe	podniebienne	tylnojęzykowe
zwarte	p			t			k
zwarto-szczelinowe				c		j
szczelinowe		f	th dh	s z	sh		h gh
uderzeniowe (flap)				r
nosowe	m			n		ny	ng'
płynne	w					y
boczne						l
implozyjne	b		d				g

Język suahili jest językiem tonicznym, w którym akcent zaznacza się nie siłą wymowy, lecz podniesionym tonem sylaby akcentowanej.

Morfologia

Rzeczowniki

Podobnie jak w innych językach bantu, rzeczowniki podzielone są na liczne klasy, a liczba mnoga traktowana jest jako osobna klasa:

klasa	prefiks	liczba pojedyncza.	tłumaczenie	klasa	liczba mnoga	tłumaczenie
1	m-/mu-, wa-	mtu	człowiek	2	watu	ludzie
3	m-/mu-, mi-	mti	drzewo	4	miti	drzewa
5	Ø/ji-, ma-	jicho	oko	6	macho	oczy
7	ki-, vi-	kisu	nóż	8	visu	noże
9	Ø/n-, Ø/n-	ndoto	sen	10	ndoto	sny
11	u-	ua	kwiat	14	utoto	dzieciństwo

Przymiotniki, zaimki i liczebniki zaliczane są pod względem morfologicznym do grupy rzeczowników. Przynależność do danej klasy jest głównie formalno-gramatyczna, w znacznie mniejszym stopniu jest oparta na kryterium semantycznym. Mimo to da się wyróżnić pewne tendencje:

klasa 1 i 2 grupują rzeczowniki oznaczające ludzi;
klasa 3 i 4 – obiekty traktowane jak ożywione: rośliny, ogień, las, księżyc, czy obejmujące przestrzeń lub czas, np. miasto, rzeka, rok itd.;p
klasa 5 i 6 – rzeczy, które mogą być traktowane pojedynczo, ale też jako zbiorowość, lub występujące parami: zęby, liście, owoce, kamienie, płyny itd.; wklasie tej znajdują się również zgrubienia, nazwy pokrewieństwa i tytuły;
klasa 7 i 8 – obejmują rzeczowniki nieożywione i zdrobnienia;
klasa 9 i 10 – zawiera wiele nazw zwierząt, owoców, przedmiotów codziennego użytku i zapożyczeń;
klasa 14 – rzeczowniki abstrakcyjne i nazwy krajów.

Składnia

Charakterystyczną cechą składni języka suahili jest tzw. kongruencja, czyli związek zgody, polegający na dostosowaniu formy gramatycznej określeń rzeczownika oraz orzeczenia do prefiksu (przedrostka) danej klasy rzeczownikowej. Przykłady:

mtoto mmoja mzuri „jedno ładne dziecko” (mtoto „dziecko” – klasa 1);
watoto watatu wazuri „troje ładnych dzieci” (watoto „dzieci” – klasa 2);
kitabu kimoja kizuri „jedna ładna książka” (kitabu „książka” – klasa 7);
vitabu vitatu vizuri „trzy ładne książki” (vitabu „książki” – klasa 8).

Słownictwo

Zasadniczy zasób leksykalny języka suahili opiera się na słownictwie bantu (72%), istnieje również spory procent naturalizowanych zapożyczeń z języka arabskiego (23%), a także w mniejszym stopniu z innych języków: angielskiego (2%), perskiego (1,6%), portugalskiego (1%) i hindustani (1%).

Kilka słów (wymowa: y jak j, j jak dż, w jak ł, poza tym jak po polsku):

ja – mimi
ty – wewe
on – yeye
my – sisi
oni – wao

co? – nini?
kto? – nani?
który? – ipi?
dokąd? – wapi?
kiedy? – hini?
jak? – vipi?
dlaczego? – kwanini?
gdzie? – mahali gani?

Jedzenie:

maziwa – mleko
chai – herbata
mkate – chleb
nyama – mięso
pombe – alkohol
siagi – masło
kahawa – kawa
baridi – zimne
moto – gorące
samaki – ryba
chakula – jedzenie
chumvi – sól
sukari – cukier

Zwierzęta:

simba – lew
duma – gepard
twiga – żyrafa
punda milia – zebra
nyani – małpa
tembo – słoń
kuku – kurczak, kura
mbwa – pies

Liczebniki:

moja – jeden
mbili – dwa
tatu – trzy
nne – cztery
tano – pięć
sita – sześć
saba – siedem
nane – osiem
tisa – dziewięć
kumi – dziesięć
kumi na moja – jedenaście
kumi na mbili – dwanaście
ishirini – dwadzieścia
ishirini na moja – dwadzieścia jeden
thelathini – trzydzieści
arobaini – czterdzieści
hamsini – pięćdziesiąt
mia moja – sto
elfu moja – tysiąc

Inne:

leo – dzisiaj
kesho – jutro
sasa – teraz
pole-pole – spokojnie, wolno
haraka – szybko
-enda – iść
-la – jeść
-ja – przyjść
kununua – kupić
kuuza – sprzedać
-nywa – pić
kulala – spać
kusimama – zatrzymać
barabara – droga
duka – sklep
fedha/pesa – pieniądze
hoteli – hotel
chumba – pokój
kitanda – łóżko
hospitali – szpital
polici – policja
bwana – pan
bibi – pani
bi – kobieta niezamężna

Zwroty w swahili:

jambo – cześć
hakuna matata – nie martw się
una karibishwa – witam
habari? – jak się masz?
nzuri tu – nawet dobrze
na wewe, je? – a ty?
mbaya – źle/zły
tafadhali – proszę
asante – dziękuję
samahani – przepraszam
vipi? – cześć / co u Ciebie?
nzuri – dobrze (najczęstsza odpowiedź)
asabuhi njema – dzień dobry
habari ya asubuhi – dzień dobry (do 12.00)
habari ya mchana – dzień dobry (po 12.00)
habari ya jioni – dobry wieczór
kwaheri – do widzenia
lala salama – dobranoc
karibu ndani tafadhali – proszę wejść
keti tafadhali – proszę usiąść
umekuja kutoka wapi? – skąd pochodzisz?
nimetoka... – pochodzę z...
jina lako nani? – jak masz na imię?
jina langu ni... – na imię mam...
waweza kuongea Kiswahili? – mówisz w suahili?
ndiyo – tak
hapana – nie
kidogo tu – tylko trochę
waonaje...? – jak ci się podoba w...?
hapa napenda – podoba mi się
hewa hapa in joto, sivyo? – jest gorąco, prawda?
ndiyo, kidogo – tak, owszem
una kwenda wapi? – dokąd idziesz/jedziesz?
nakwenda... – idę/jadę do...
geuka kulia – skręcić w prawo
geuka kushoto – skręcić w lewo
enda moja kwa moja – iść prosto
simama hapa tafadhali – proszę, zatrzymaj się tutaj
ngapi? – ile?
inagharimu pesa ngapi? – ile to kosztuje?
waweza kupunguza – drogo
nita nunva – kupię to
sawa – ładny
ngoja kidogo – poczekaj chwilę
nibadilishe pesa kwanza – muszę rozmienić pieniądze
wapi choo? – gdzie jest toaleta?
naweza kupata wapi kinywaji? – gdzie mogę się czegoś napić?
kikombe kimoja cha kahawa – filiżanka kawy
hoteli iko wapi? – gdzie jest hotel?
njia hii ina-enda wapi? – dokąd prowadzi ta droga?
tafadhali nisaidie kusukuma gari – proszę mi pomóc popchnąć samochód
tafadhali badilisha gurudumu hili – proszę zmienić koło

Zobacz też

cywilizacja Suahili

Przypisy

↑ Ethnologue report for language code: swh
↑ Polome 1967 ↓, s. 13.
↑ R. Ohly, I. Kraska-Szlenk, Z. Podobińska: Język suahili. Warszawa: Dialog, 1998, s. 135. ISBN 83-86483-87-3.

Bibliografia

RajmundR. Ohly RajmundR., IwonaI. Kraska-Szlenk IwonaI., ZofiaZ. Podobińska ZofiaZ., Język suahili, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 1998, ISBN 83-86483-87-3, OCLC 749320123 .brak strony (książka)
Leonard R., Swahili phrasebook, Lonely Planet 1988, ISBN 0-86442-025-0
Alfred F.A.F. Majewicz Alfred F.A.F., Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 (pol.).
StanisławS. Piłaszewicz StanisławS., EugeniuszE. Rzewuski EugeniuszE., Wstęp do afrykanistyki, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2004, ISBN 83-235-0061-4, OCLC 749258177 .brak strony (książka)
Edgar Polome: Swahili Language Handbook. Waszyngton: Center for Applied Linguistic, 1967.

Linki zewnętrzne

Elektroniczny Słownik Suahilijsko-Polski
Kamusi Project Internet Living Swahili Dictionary
Słowniczek suahili na stronie Kenyan-Polish Forum
O suahili na stronie Kenyan-Polish Forum
Wiadomości BBC w suahili

Języki używane w Mozambiku

Oficjalny	portugalski
Nieoficjalne	barwe czewa chichopi chuwabu dema kokola koti kunda lolo lomwe maindo makhuwa (makua) makhuwa-marrevone makhuwa-meetto makhuwa-moniga makhuwa-saka makhuwa-shirima makonde makwe manyawa manyika marenje mwani nathembo ndau ngoni nsenga nyungwe phimbi ronga sena shona suahili suazi takwane tawara tewe tonga tsonga tswa yao zulu

Języki bantu

Kontrola autorytatywna (makrojęzyk):

Encyklopedia internetowa: