Odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 roku

Odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 – ciąg zdarzeń skutkujących ostatecznie odzyskaniem suwerenności przez Polskę po 123 latach zaborów. Współcześnie upamiętniające ten fakt państwowe Narodowe Święto Niepodległości obchodzone jest 11 listopada, w rocznicę przekazania władzy wojskowej Józefowi Piłsudskiemu^[1], jednak lewica postuluje świętowanie w dniu 7 listopada, tj. w rocznicę utworzenia pierwszego rządu niepodległej Polski^[2][3].

1916

• 5 listopada – wydanie przez władze niemieckie i austriackie Aktu 5 listopada, gwarantującego powstanie marionetkowego Królestwa Polskiego w 1918 roku

1917

• 14 stycznia – rozpoczęcie działalności Tymczasowej Rady Stanu, oznaczające formalne zaistnienie Królestwa Polskiego
• 12 września – przejęcie obowiązków głowy państwa przez Radę Regencyjną

1918

• 8 stycznia – w swoim orędziu do Kongresu prezydent Stanów Zjednoczonych Thomas Woodrow Wilson, przedstawił program pokojowy (tzw. czternaście punktów Wilsona), w którym (pkt. 13) postulował stworzenie niepodległego państwa polskiego^{[potrzebny przypis]}
• 3 marca – Rosja Radziecka na mocy traktatu brzeskiego uznała niepodległość Polski^[4]
• 29 sierpnia – Rosja Radziecka dekretem swojego rządu, czyli Rady Komisarzy Ludowych, anulowała traktaty dotyczące rozbiorów Polski, a tym samym, jako drugi kraj na świecie (po Stanach Zjednoczonych) uznawała prawo narodu polskiego do niepodległości i zjednoczenia^[5][6]
• 7 października – ogłoszenie niepodległości Polski przez Radę Regencyjną^[7]
• 12 października – dekretem Rady Regencyjnej zaprzysiężono Polską Siłę Zbrojną na wierność „Państwu Polskiemu i Radzie Regencyjnej, jako tymczasowej zastępczyni przyszłej Władzy Zwierzchniej Państwa Polskiego”^[8]
• 13 października – ogłoszenie niepodległości przez Rzeczpospolitą Zakopiańską na czele z pisarzem Stefanem Żeromskim; było to pierwsze miejsce na ziemiach polskich, gdzie otwarcie wypowiedziano posłuszeństwo władzom zaborczym
• 19 października – powstanie Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego
• 23 października – powołanie rządu Józefa Świeżyńskiego
• 24 października – z funkcji dowódcy Polskiej Siły Zbrojnej zrezygnował gen. Hans von Beseler
• 28 października – posłowie polscy do parlamentu austriackiego powołali w Krakowie Polską Komisję Likwidacyjną dla Galicji i Śląska Cieszyńskiego, która przejąć miała władzę nad Galicją. Jej przewodniczącym był Wincenty Witos
• 30 października – Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego proklamowała przynależność państwową do Polski
• 31 października
  • rozpoczęło się rozbrajanie garnizonów austriackich (m.in. Kraków, Cieszyn, Zakopane)
  • komendant garnizonu krakowskiego gen. Bolesław Roja wezwał najstarszych rangą polskich oficerów, by przejmowali od Austriaków komendy w Galicji Zachodniej
• 1 listopada
  • oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) rozpoczęły rozbrajanie żołnierzy niemieckich i austriackich (m.in. w Radomiu)
  • w Lublinie powstał Związek Harcerstwa Polskiego, scalając polskie organizacje skautowe z trzech zaborów
  • ukraiński przewrót we Lwowie, początek walk o Lwów i wojny polsko-ukraińskiej
• 2 listopada – w okupowanym przez Austriaków Radomiu tzw. Komitet Pięciu jako pierwszy na terenie Królestwa Polskiego przejął władzę rąk okupantów i proklamował w pełni suwerenną Republikę Radomską^[9][10]
• 5 listopada – powstaje Rada Delegatów Robotniczych w Lublinie
• 6/7 listopada – w nocy w Lublinie powstaje, powołany przez działaczy lewicy niepodległościowej, rząd Ignacego Daszyńskiego
• 10 listopada
  • na dworzec główny w Warszawie w specjalnym pociągu z Berlina przybył Józef Piłsudski, zwolniony z więzienia w Magdeburgu. Został powitany przez regenta, księcia Zdzisława Lubomirskiego
• 11 listopada
  • przekazanie przez Radę Regencyjną zwierzchniej władzy nad wojskiem brygadierowi Józefowi Piłsudskiemu oraz zamianowanie go naczelnym dowódcą wojsk polskich^[11]
  • po pertraktacjach Piłsudskiego z Centralną Radą Żołnierską wojska niemieckie zaczęły wycofywać się z Królestwa Polskiego. W ciągu 7 dni ewakuowano ok. 55 tys. żołnierzy niemieckich
  • rozbrojenie w nocy niemieckiego garnizonu stacjonującego w Warszawie
  • nadburmistrzem Poznania powołany zostaje Jarogniew Drwęski (poprzednik: Ernst Wilms)
  • data wybrana w II Rzeczypospolitej jako pamiątka odzyskania faktycznej niepodległości przez Królestwo Polskie (formalnie niepodległość Królestwa została ogłoszona 7 października)
• 12 listopada
  • Rada Regencyjna powierza Józefowi Piłsudskiemu misję utworzenia Rządu Narodowego^[12]
  • Generalny gubernator warszawski Hans von Beseler opuszcza Królestwo Polskie
• 13 listopada – Komitet Narodowy Polski w Paryżu zostaje uznany przez Francję za rząd de facto, dołączając tym samym do grona zwycięskiej Ententy^[13]
• 14 listopada
  • samorozwiązanie się Rady Regencyjnej i przekazanie całości zwierzchniej władzy państwowej Józefowi Piłsudskiemu, jako naczelnemu dowódcy^[14]
  • Piłsudski mianuje Ignacego Daszyńskiego prezydentem gabinetu ministrów^[15]
• 15 listopada – Zmiana nazwy państwa z „Królestwo Polskie” na „Republika Polska”. Monitor Polski nr 204 otrzymuje podtytuł „Dziennik Urzędowy Republiki Polskiej”^[16]
• 16 listopada – Józef Piłsudski podpisuje depeszę notyfikującą powstanie niepodległego Państwa Polskiego^[17]
• 17 listopada – po dymisji Daszyńskiego Józef Piłsudski mianuje premierem Jędrzeja Moraczewskiego
• 19 listopada
  • koniec ewakuacji wojsk niemieckich z Republiki Polskiej
  • nadanie z aparatu w Cytadeli Warszawskiej depeszy notyfikującej powstanie niepodległego Państwa Polskiego^[13]
• 21 listopada – jako pierwszy Polskę uznał de facto rząd Republiki Niemieckiej za pośrednictwem swojego posła w Warszawie Harry’ego Kesslera^[13], ale nie na długo, polsko-niemieckie stosunki dyplomatyczne zerwano 15 grudnia
• 22 listopada – podpisanie dekretu o podstawach ustrojowych Republiki Polskiej, ogłoszonego 29 listopada
• 28 listopada – dekret o ordynacji wyborczej^[18] i o zarządzeniu wyborów do Sejmu Ustawodawczego^[19]
• 29 listopada – Józef Piłsudski obejmuje urząd Naczelnika Państwa jako „Tymczasowy Naczelnik Państwa”^[20]
• 27 grudnia – początek powstania wielkopolskiego w Prowincji Poznańskiej

1919

• 16 lutego – w Trewirze podpisano rozejm kończący powstanie wielkopolskie.

U kresu I wojny światowej wobec naciskającego żądania Rady Regencyjnej do zwolnienia Józefa Piłsudskiego w odpowiedzi władze rządowe Cesarstwa Niemieckiego w dniach przed 10 listopada 1918 zapewniły w sposób zdecydowany, że brygadier w najbliższych dniach przybędzie do Warszawy^[21]. Wieść o tym przekazano w numerze „Kuriera Warszawskiego” w niedzielę 10 listopada 1918, a jednocześnie w wydaniu tego dziennika na ostatniej stronie wydrukowano dodatek nadzwyczajny, zatytułowany Powrót komendanta Piłsudskiego^[22]. W jego treści poinformowano o tym, że Józef Piłsudski przybył 10 listopada 1918 o godz. 7:30 rano do Warszawy pociągiem pospiesznym z Berlina^[22][23]. Bezpośrednio wcześniej został zwolniony przez Niemców z trwającego 15 miesięcy odosobnienia w twierdzy Magdeburg^[24][25][26], a jego tak wczesny przyjazd był uznawany za niespodziewany, gdyż był spodziewany kilka dni później^[27]. Przy dworcu na komendanta oczekiwali: komenda naczelna Polskiej Organizacji Wojskowej oraz Zarząd Zrzeszenia b. Wojskowych Polskich^[22][23]. Komendant Józef Piłsudski i płk Kazimierz Sosnkowski (jego były zastępca jako szefa referatu Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu) zostali powitani tamże przez naczelnego komendanta POW, Adama Koca ps. „Witold” oraz przez kpt. Stanisława Krzaczyńskiego w imieniu Zrzeszenia b. Wojskowych Polskich^[22][23]. Po złożeniu i odebraniu krótkich raportów wojskowych Józef Piłsudski przywitał się z członkiem Rady Regencyjnej, ks. Zdzisławem Lubomirskim, przybyłym na miejsce z adiutantem, rtm. Rostworowskim^[22][23]. Następnie Piłsudski pojechał autem wraz z ks. Lubomirskim do jego siedziby we Frascati, gdzie obaj odbyli około półgodzinną rozmowę^[23]. Później Piłsudski udał się do pensjonatu przy ulicy Stanisława Moniuszki 2, gdzie miał zapewniony odpoczynek po podróży^[23][27]. W dalszym ciągu dnia w tym miejscu komendanta odwiedzali jego dawni podkomendni-oficerowie, reprezentanci stronnictw partyjnych i politycznych (Koła Międzypartyjnego, Polskiej Partii Socjalistycznej – Frakcji Rewolucyjnej, Polskiego Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Niezawisłości Narodowej), młodzież akademicka i przedstawiciele społeczeństwa^[23]. Piłsudskiego odwiedzili także szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego gen. Tadeusz Rozwadowski oraz pełniący kierownictwo nad Ministerstwem Spraw Wojskowych płk Jan Wroczyński^[23].

Mieszkańcy Warszawy w sposób entuzjastyczny okazywali radość z powodu przybycia Józefa Piłsudskiego^[23][25]. Wiele osób zgromadziło się przed budynkiem przy ul. Moniuszki 2^[23][27]. Piłsudski przywitał ich ze zlokalizowanego na pierwszym piętrze balkonu, udekorowanego barwami narodowymi i sztandarem z Orłem Białym, słowami^[23][27][28]:

O 16:30 w pałacu arcybiskupim odbyło się posiedzenie Rady Regencyjnej z udziałem Józefa Piłsudskiego^[23]. Później komendant spotkał się jeszcze z Prezydium Rady Ministrów, niemiecką radą żołniersko-robotniczą w Warszawie (powstałą 8 listopada, ukonstytuowaną wieczorem 10 listopada i kierującą się zadaniem porozumienia ze społeczeństwem polskim i doprowadzenia do swobodnego opuszczenia Królestwa jako obszaru dotychczas okupowanego^[30]), przemawiając do niemieckich żołnierzy^[31][32] i mając na celu niedopuszczenie do walk zbrojnych, poza tym nawiązał również kontakt telegraficzny z zawiązanym wcześniej w Lublinie przez Ignacego Daszyńskiego Tymczasowym Rządem Ludowym Republiki Polskiej, a w poniedziałkowe południe 11 listopada 1918 miał ponownie pojawić się w siedzibie Rady Regencyjnej^[33].

Wraz z przybyciem Piłsudskiego do Warszawy Rada Regencyjna przesłała depesze do Krakowa, Poznania i Paryża, wzywając przedstawicieli stronnictw do Warszawy celem utworzenia Rządu Narodowego (adresatami depesz byli: Prezydium Komisji Likwidacyjnej w Krakowie, Koło Polskie w Poznaniu i Polski Komitet Narodowy w Paryżu)^[34]. Do Warszawy przybywali przedstawicieli stronnictw politycznych, posłowie, dyplomaci oraz wojskowi^[35]. Rząd lubelski mianował komisarzy w powiatach na ziemiach polskich^[35].

10 i 11 listopada 1918 trwało rozbrajanie sprawującego dotychczas okupację miasta, niemieckiego garnizonu wojskowego w Warszawie^[24][25][36]. Według doniesień prasowych w anonsowanym zamachu wojskowym przeciw okupantom miało wziąć udział 16 tys. żołnierzy polskich^[37]. W rozbrajaniu Niemców – prowadzonym przez oddziały wojskowe oraz spontanicznie przez mieszkańców – w trakcie wielu zajść, potyczek, strzelanin wiele osób zostało rannych po obu stronach, a także były ofiary śmiertelne^[38][39]. Wielu Polaków odniosło ciężkie rany w trakcie strzelaniny na Muranowie w otoczeniu mostu kowelskiego, gdy Niemcy starali się bronić Cytadeli^[39]. W akcjach rozbrajania wyróżniała się warszawska młodzież (zarówno skupiona w POW, milicji, socjalistach, jak również bez zrzeszenia)^[25]. Ponadto niepodległościowa strona polska tłumiła demonstracje zwolenników rewolucji niemieckiej^[40] i bolszewizmu, wymierzone przeciw Wojsku Polskiemu^[38]. Demonstranci pojawili się także przed miejscem przebywania Piłsudskiego przy ul. Moniuszki, wykrzykując hasła skierowane przeciw niemu i Wojsku Polskiemu^[38]. Zdarzały się także incydenty ostrzelania żołnierzy wojsk polskich przez zwolenników bolszewizmu^[38]. W trakcie przejmowania broni od wojsk niemieckich polskie władze wojskowe pertraktowały z niemiecką radą żołniersko-robotniczą w Warszawie^[41]. 10 listopada o godz. 21 oddział milicji komisarza Pawłowicza przejął wydział policji kryminalnej zlokalizowany w ratuszu miejskim^[36]. Około godz. 22 polscy żołnierze pod komendą por. Przeworskiego dokonali zajęcia Belwederu i tamtejszego odwachu^[36]. Prócz tego wojska polskie zajęły posterunki na moście Kierbedzia i na moście kolejowym^[36]. W nocy 10/11 listopada Polacy zajęli koszary przy ulicy Nowowiejskiej, niemiecki oddział samochodów wojskowych (Kraftwagenpark) na ulicy Książęcej, konfiskując broń i amunicję^[36][42]. 10 listopada zostali zwolnieni więźniowie polityczni z Modlina^[36], a nazajutrz także z warszawskich więzień^[39] (z Cytadeli^[43]). Od rana 11 listopada 1918 zastępcy prezesa prowizorium rządowego Władysława Wróblewskiego, komisarze niemieccy hr. Lerchefeld, radca Żychliński, hr. Hutten-Czapski wydali oświadczenie informujące o przekazaniu całej administracji dotychczas trwającej okupacji w ręce władz polskich^[44][45]. Od tego czasu w Warszawie były przejmowane urzędy, m.in.: Cytadela, kolej, żegluga, milicja miejska, poczta, tramwaje^[36][39]. Funkcjonowanie zakończyły niemieckie sądy^[36]. 11 listopada o godz. 13 wojska polskie zajęły gmach odwachu przy placu Saskim oraz Pałac Namiestnikowski, dotąd mieszczące gubernatorstwo niemieckie^[36]. Z budynków znikały niemieckie tablice i oznaczenia, a pojawiały się polskie barwy i symbole narodowe^[39]. Z Warszawy wyjechał ostatni pociąg z niemieckimi urzędnikami i wojskowymi^[39]. Rozbrajanie trwało kilkadziesiąt godzin i zakończyło się powodzeniem^[25]. Okupacja Warszawy przez Niemców trwała 1184 dni od 5 sierpnia 1915 do 10 listopada 1918^[46].

Wieczorem 11 listopada 1918 w godzinach 17-22 Rada Regencyjna odbywała posiedzenie, zorganizowane u regenta Józefa Ostrowskiego^[47]. Około godz. 20 do zebranych członków Rady dołączył Józef Piłsudski^[47]. Wówczas Rada Regencyjna podjęła decyzję o przekazaniu Józefowi Piłsudskiemu naczelnego dowództwa nad będącym w trakcie formowania wojskiem polskim^{[24][25][26][47][48]}. Orędzie Rady Regencyjnej w przedmiocie przekazania naczelnego dowództwa wojsk polskich brygadjerowi Józefowi Piłsudskiemu zostało ogłoszone w „Dzienniku Praw Państwa Polskiego” nr 17 poz. 38^[49].

W tych rozmowach brali udział także marszałek byłej Rady Stanu Franciszek Pułaski, Antoni Łuniewski, Władysław Zawadzki^[47]. Do późnego wieczora trwały dalsze narady Piłsudskiego w sprawie utworzenia Rządu Narodowego: w siedzibie komisji porozumiewawczej, wspólnie z wojskowymi, podczas konferencji komisji stronnictw demokratycznych^[47][50].

W dniu 12 listopada 1918 Józef Piłsudski wydał dwie odezwy^[51][52][53]. W pierwszej, skierowanej do obywateli i obywatelek, poinformował o swoim przejęciu komendy nad siłą zbrojną Polski, o końcu okupacji Polski, wyraził apel o zezwolenie okupantom na opuszczenie Polski bez kierowania wobec nich gniewu i zemsty oraz w należytym porządku^[51]. W drugiej odezwie poinformował o prośbie, jaką otrzymał od Rady Regencyjnej, dotyczącej podjęcia utworzenia Rządu Narodowego, któremu Rada złoży swoją władzę oraz zaznaczył, że porozumiał się z Tymczasowym Rządem Ludowym Republiki Polskiej w Lublinie oraz wezwał przedstawicieli stronnictw politycznych w celu poznaniach ich stanowisk wobec zaistniałej sytuacji^[51][54]. Jednomyślną uchwałą Rady Miejskiej Warszawy 12 listopada 1918 przyznano Józefowi Piłsudskiego tytuł honorowego obywatela miasta stołecznego Warszawy i tym samym było to pierwsze takie uhonorowanie w historii niepodległej Polski (wręczenie dyplomu nastąpiło 8 lutego 1919)^[55][56].

Wcześniej odezwy wydali także: Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie 8 listopada^[57], komendant Warszawy i okolic płk Henryk Minkiewicz^[58]. 14 listopada 1918 trzej regenci, celem zakończenia ustanowionego 11 listopada 1918 stanu przejściowego podziału zwierzchniej władzy państwowej oraz pragnąc wprowadzenia jednolitej władzy i kierując się dobrem Ojczyzny, postanowili rozwiązać Radę Regencyjną i przekazali Naczelnemu Dowódcy Wojsk Polskich Józefowi Piłsudskiemu pełnię cywilnej władzy zwierzchniej w odrodzonym państwie polskim do czasu przekazania jej Rządowi Narodowemu^[25][26][59]. 17 listopada 1918 Józef Piłsudski powołał Rząd Jędrzeja Moraczewskiego^[26], a 22 listopada 1918 został Tymczasowym Naczelnikiem Państwa^[60] oraz wraz z Jędrzejem Moraczewskim podpisał dekret o tymczasowych władzach Republiki Polskiej^[26]. Władzę cywilną piastował formalnie do 29 listopada 1918, kiedy to w „Dzienniku Praw Państwa Polskiego” nr 17 poz. 39 ogłoszony został dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej^[61].

Datę 11 listopada 1918 uznaje się umownie za początek niepodległego państwa Polskiego (II Rzeczpospolita)^[25], jednocześnie będący kresem czasu zaborów austriackiego, niemieckiego i rosyjskiego na ziemiach polskich, trwającego przez 123 lata (liczony od III rozbioru), a w szerszym ujęciu przez 146 lat (liczony od I rozbioru w 1772)^[62][63].

W wydaniu „Kurjera Warszawskiego” z 12 listopada wydrukowano tekst opatrzony tytułem Zamiast komunikatu, w którym zawarty był następujący fragment^[64]:

Również w dniu 11 listopada w Compiègne w pobliżu stacji kolejowej Rethondes zostało podpisane zawieszenie broni pomiędzy krajami skupionymi w tzw. koalicji a Niemcami, co formalnie zakończyło I wojnę światową, trwającą od 1914^[25][26][65]. Rozejm wszedł w życie o godz. 11:00 na całym obszarze frontu zachodniego^[25][26][66]. Ponadto 10 listopada abdykowali cesarz niemiecki Wilhelm II, a 11 listopada cesarz Austrii Karol I^[25].

Zobacz kolekcję cytatów Odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 roku w Wikicytatach

• Narodowe Święto Niepodległości
• Obchody 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę