Wyzwolenie Krakowa (1918)

Wyzwolenie Krakowa

I wojna światowa
„Nekrolog Austrii” wydrukowany w Krakowie na początku listopada 1918 roku
Czas	30–31 października 1918
Miejsce	Kraków
Terytorium	Austro-Węgry
Przyczyna	dążenia niepodległościowe Polaków, klęska Austro-Węgier w I wojnie światowej
Wynik	bezkrwawe rozbrojenie wojsk austriackich w Krakowie, przyłączenie Krakowa do odradzającego się państwa polskiego
Strony konfliktu
Austro-Węgry (bez oporu) Polska Komisja Likwidacyjna
Dowódcy
Bolesław Roja, Antoni Stawarz
Położenie na mapie Austrii miejsce bitwy
50°03′41,0004″N 19°56′17,9988″E/50,061389 19,938333

Wyzwolenie Krakowa – bezkrwawe przejęcie kontroli nad Krakowem przez polskich żołnierzy armii austro-węgierskiej, z zamiarem przekazania miasta administracji odradzającego się państwa polskiego, do którego doszło w dniach 30–31 października 1918 roku. Kraków był jednym z pierwszych miast na ziemiach polskich wyzwolonych spod władzy zaborczej w trakcie procesu odzyskiwania przez Polskę niepodległości.

W obliczu zbliżającej się klęski Austro-Węgier w I wojnie światowej i nieuchronnego rozpadu państwa 28 października 1918 roku w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna, która miała za zadanie utworzenie pierwszych zrębów polskiej administracji państwowej na terenach Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Komisja ogłosiła, że ziemie zaboru austriackiego należą odtąd do Polski. Deklaracja ta nie spowodowała żadnej reakcji ze strony władz austriackich. Na terenie Krakowa wciąż stacjonowało blisko 12 tys. żołnierzy armii austriackiej różnych narodowości^[1].

W Krakowie i innych miastach Galicji działała prężna konspiracja niepodległościowa zrzeszająca m.in. polskich żołnierzy armii austriackiej, członków Polskiej Organizacji Wojskowej, harcerzy i kolejarzy. W Krakowie przywódcą polskiej konspiracji był ppłk Bolesław Roja, który wstrzymywał się z wydaniem rozkazu rozpoczęcia powstania, oczekując na wyniki ustaleń politycznych^[1].

30 października, dwa dni po deklaracji Polskiej Komisji Likwidacyjnej, rozeszła się wieść o ogłoszeniu deklaracji niepodległości Czechosłowacji. Na skutek tej informacji por. Antoni Stawarz, żołnierz austriackiego 93 Pułku Piechoty stacjonującego przy ul. Kalwaryjskiej w krakowskim Podgórzu, postanowił złamać rozkazy Roi i samodzielnie przystąpić do działania. Stawarz od stycznia 1918 roku zaangażowany był w konspirację niepodległościową, przygotowując polskich żołnierzy armii austriackiej do buntu przeciwko władzom zaborczym, gdy nadejdzie odpowiednia chwila. W momencie rozpoczęcia akcji pod dowództwem Stawarza znajdowało się trzech oficerów, dwie kompanie piechoty, dwa plutony ckm oraz 40-osobowa grupa cywilów^[1].

Wieczorem 30 października przy pomocy zaangażowanych w konspirację kolejarzy ludzie Stawarza bez jednego wystrzału zajęli dworzec w Płaszowie, który stał się pierwszym wyzwolonym spod władzy zaborczej miejscem w Krakowie i jednym z pierwszych na ziemiach polskich. Stawarz poinformował następnie pełniących na dworcu wartę Polaków, że w Krakowie zaczęło się powstanie, a polski rząd przejął władzę nad miastem. Polscy żołnierze przypięli do czapek biało-czerwone kokardy i przystąpili do buntu, podczas gdy Austriaków rozbrojono^[1]. Telegrafem rozesłano z dworca po całej Galicji wiadomość:

Następnego dnia wcześnie rano por. Stawarz przybył do koszar w Podgórzu, gdzie współdziałając z zaangażowanymi w przewrót żołnierzami pochodzenia czeskiego i śląskiego opanował budynki, otaczając całkowicie zaskoczonych rozwojem sytuacji Austriaków^[1]. Obietnica bezpiecznego powrotu do domu w obliczu kończącej się wojny przekonała ich do złożenia broni:

W tym samym czasie ppor. Franciszek Pustelnik z 56 Pułku Piechoty rozbroił załogę w koszarach przy ul. Wielickiej. Zmierzające z dwóch stron grupy spiskowców, powiększone o kolejnych polskich żołnierzy z zajętych koszar, spotkały się na Rynku Podgórskim, gdzie podjęto decyzję o marszu do centrum Krakowa. Oddziały przekroczyły Most Podgórski i witane entuzjastycznie przez krakowian ok. godz. 10:00 dotarły na Rynek Główny, a następnie do 11.30 opanowały centrum Krakowa, nie napotykając oporu. Scena rozbrojenia Austriaków pełniących wartę pod Wieżą ratuszową, a następnie zdjęcia sztandaru cesarskiego i zastąpienia go polską flagą narodową stała się symbolem wyzwolenia Krakowa, historycznej stolicy Polski, spod ponad stuletniego panowania zaborców^[1].

Niemal w tym samym czasie doszło również do wyzwolenia Tarnowa^[1] i Zakopanego^[3].

Następnego dnia po wyzwoleniu, 1 listopada 1918 roku, por. Antoni Stawarz został awansowany przez polskie władze w Krakowie do stopnia kapitana^[4].

Miejsce po dawnych koszarach austriackich przy ul. Kalwaryjskiej (zniszczonych w czasie walk w 1945 roku, obecnie widoczne są jedynie zarysy fundamentów) nosi obecnie nazwę placu Niepodległości^[5]. W 1998 roku na placu wybudowano pomnik (obelisk) upamiętniający wyzwolenie Krakowa^[5]. Co roku odbywają się tam uroczystości patriotyczne, w czasie których grupa rekonstruktorów odgrywa scenkę rozbrojenia Austriaków^[6][7].

Jedna z ulic w Starym Podgórzu nosi imię porucznika Antoniego Stawarza^[8].

• Antoni Stawarz: Gdy Kraków kruszył pęta. Kartki z pamiętnika oswobodzenia Krakowa w 1918 r.. Wstępem i objaśnieniami zaopatrzył dr Jan Czapliński. Kraków: 1939.