Jean Epstein

Jean Epstein

Jean Epstein (ok. 1920)
Prawdziwe imię i nazwisko	Jan Stanisław Alfred Epstein[1]
Data i miejsce urodzenia	25 marca 1897 Warszawa, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	2 kwietnia 1953 Paryż
Zawód	reżyser, scenarzysta, teoretyk filmu, krytyk, pisarz
Lata aktywności	1921–1947
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Jean Epstein, właśc. Jan Stanisław Alfred Epstein^[1] (ur. 25 marca 1897 w Warszawie, zm. 2 kwietnia 1953 w Paryżu) – francuski reżyser, scenarzysta, teoretyk filmu, krytyk i pisarz pochodzenia polskiego^[2]. Autor awangardowych filmów i manifestów. W latach 20. jeden z reprezentantów francuskiego impresjonizmu filmowego, obok m.in. Germaine Dulac, Abla Gance’a i Marcela L’Herbiera^[3]. Brat reżyserki i archiwistki Marie Epstein.

Jan (później: Jean) Epstein urodził się w Warszawie. Jego ojciec, Juliusz Eugeniusz Epstein, wywodził się ze znanej rodziny spolonizowanych żydowskich bankierów. Służył w armii francuskiej podczas wojny francusko-pruskiej, za co otrzymał obywatelstwo francuskie. Po powrocie do Polski zaczął kierować fabryką papieru w Soczewce. Poślubił Helenę Marię Rompel, córkę polskiego cieśli. Ich syn, młody Jan Epstein, był jednym z dwojga rodzeństwa. W roku 1907, po śmierci ojca, Jan Epstein wyemigrował wraz z rodziną do Fryburga w Szwajcarii. Tam zamieszkał na stałe w katolickim internacie francuskim, a wakacje spędzał w Fontainebleau^[4]. W roku 1915, po ukończeniu szkoły średniej, Epstein przeniósł się wraz z rodziną do Lyonu, gdzie studiował medycynę^[5].

Epstein wychował się w tradycji inteligenckiej, dzięki czemu cechowała go duża wiedza literacka i filozoficzna. W początkowym etapie działalności, w latach 1917-1920, zainteresował się krytyką literacką^[6][7]. W tym okresie razem z innymi studentami medycyny założył awangardowe czasopismo „Promenoir”^[7]. Przez pewien czas zajmował się też malarstwem i wzornictwem – projektował wzory tkanin produkowanych przemysłowo^[8]. Szczególnie interesowało go współczesne kino, a pasję tę dzielił z siostrą Marie Epstein^[8]. W roku 1923 przeprowadził się do Paryża – zaczął tam pracę w wydawnictwie Éditions de La Sirène, w którym wydał wcześniej pracę teoretyczną pt. Poezja współczesna, nowy stan inteligencji (1921)^[9]. Oprócz Poezji... wydał również szereg innych prac dotyczących filmu: Witaj kino (1921), Liryczna mądrość (1922) oraz Kinematograf widziany z Etny (1926)^[10]. W Paryżu związał się ze środowiskiem artystycznym, gdzie poznał m.in. Louisa Delluka, Abla Gance'a, Fernanda Légera i Marcela L’Herbiera^[11].

Epstein asystował w roku 1921 przy niedokończonym filmie Louisa Delluca Grzmot – wówczas zdobył pierwsze doświadczenia jako realizator, co otworzyło mu drogę do samodzielnego reżyserowania^[12]. W okresie kina niemego Epstein zrealizował wiele filmów fabularnych i dokumentalnych. Część z nich zaliczana jest do awangardy filmowej – ich realizacja nie była dochodowa, co zmuszało Epsteina do równoległego reżyserowania komercyjnych filmów kostiumowych^[13]. Siostra Jeana Epsteina, Marie Epstein, często asystowała mu przy pracy na planie i pisała dla niego scenariusze^[14]. Jego pierwszą realizacją był dokumentalny Pasteur (1922) opowiadający skrupulatnie historię Louis Pasteura, pozytywnie przyjęty przez krytyków, choć określany czasem jako „akademicki”^[15][16]. Następnie podpisał z wytwórnią Pathé kontrakt reżyserski na 10 lat i od razu w roku 1923 zrealizował aż 4 filmy – Czerwona oberża, Wierne serce, Niewierna góra oraz Piękna Niwernianka^[17]. W środowisku filmowym najszerzej dyskutowanym z nich było Wierne serce, na które krytycy reagowali skrajnie: entuzjastycznie lub wrogo^[18].

W połowie lat 20. Epstein zerwał współpracę z Pathé i, za sprawą Aleksandra Kamenki, dołączył do wytwórni Albatros założonej przez rosyjskich imigrantów, m.in. Aleksandra Wołkowa oraz Iwana Mozżuchina – wyprodukowali oni wiele filmów francuskich impresjonistów^[19][20]. W wytwórni Albatros zrealizował Epstein trzy filmy: Lew Mogołów (1924), Plakat (1924), Podwójna miłość (1925) oraz Przygody Roberta Macaire (1926)^[21]. W roku 1926 założył własną wytwórnię filmową Les Films Jean Epstein^[19]. Istniała ona tylko dwa lata, ale w tym czasie udało mu się zrealizować jedne z najważniejszych filmów schyłkowego impresjonizmu – w tym Lustro o trzech twarzach (1927) oraz Upadek domu Usherów (1928)^[19].

Po zrealizowaniu filmu Upadek domu Usherów, Epstein wyjechał na pewien czas na wybrzeże Bretanii, gdzie nakręcił cykl filmów z pogranicza fabuły i dokumentu. Na cykl bretoński Epsteina składają się filmy: Finis terrae (1929), Morze Kruków (1931) i Złoto mórz (1932). Z tego okresu znane są też jego zaginione dokumenty Bretania (1936) oraz Burgundia (1936), nakręcone z okazji wystawy światowej w Paryżu. Po upowszechnieniu się kina dźwiękowego w latach 30. Epstein realizował też komercyjne kino popularne: Człowiek z samochodem Hispano (1933), Władczyni Libanu (1934), Serce włóczęgi (1936) i Kobieta z krańców świata (1937)^[22][23].

Druga wojna światowa i okupacja niemiecka zahamowały jego karierę. Odsunięto go od pracy w filmie. Dzięki znajomościom w kręgu władz uniknął poważniejszych represji^[24]. Po wojnie zrealizował jeszcze jeden film, bazujący na legendach bretońskich – Zaklinacz burzy (1947)^[25]. Został też zatrudniony jako wykładowca w szkole filmowej Institut des hautes études cinématographiques (IDHEC), gdzie jednym z jego uczniów był Alain Resnais^[24].

Filmy Epsteina zaliczane są w obręb awangardy filmowej. Epstein w swojej twórczości doby kina niemego korzystał z takich rozwiązań formalnych jak szybki montaż, kontrastowe zestawienia wizualne czy wielokrotne ekspozycje – celem było zakomunikowanie odbiorcy rozmaitych stanów psycho-emocjonalnych bohaterów^[14]. W jednym ze swoich pierwszych filmów, Czerwonej oberży (1923), Epstein wykorzystał nietypowe jazdy kamery wokół filmowanego stołu, co zdaniem Zbigniewa Czeczota-Gawraka wzbudziło w środowisku filmowym sensację^[26]. W filmie Wierne serce (1923), Epstein próbował zobrazować psychologię postaci za pomocą charakterystycznych chwytów wizualnych, w szczególności wielokrotnych zbliżeń^[14]. W sposób typowy dla filmowego impresjonizmu korzystał z ruchów kamery, aby podkreślić subiektywność bohaterów oraz tzw. fotogenię obrazu^[27].

Z kolei w krótkometrażowym Lustrze o trzech twarzach (1927) ustanowił subiektywne punkty widzenia postaci podstawową dla opowiedzenia całej historii – w filmie zaprezentowane zostają wzajemnie sprzeczne opowieści trzech różnych kobiet o tym samym mężczyźnie, a wszystkie informacje o bohaterze przekazywane są tylko za pośrednictwem tych trzech punktów widzenia^[28].

Historycy kina uznają jego adaptację noweli E.A. Poe, Upadek domu Usherów (1928), za najpełniejszą realizację jego stylu. Oprócz komunikowania stanów psychicznych postaci, Epstein próbował za pomocą impresjonistycznych środków wizualnych i montażowych oraz inspirowanej ekspresjonizmem scenografii uchwycić niepokojącą atmosferę literackiego pierwowzoru^[14][29]. Asystentem Epsteina przy realizacji tego filmu był Luis Buñuel^[14].

W roku 1927 Epstein pisał, że impresjonistyczne i niegdyś nowatorskie środki wyrazu, takie jak szybki montaż czy ekspresyjne ruchy kamery, wydają się dziś „zwulgaryzowane”. Zdaniem Epsteina należało zrezygnować z radykalnych stylizacji i wrócić do prostych form filmowych. Realizacją tego zamysłu był cykl filmów osadzonych w Bretanii (1929–1936), w ramach którego Epstein przedstawiał proste życie mieszkańców nadbrzeżnych wsi, łącząc styl fabularny z dokumentalnym. W filmach tych zrezygnował zupełnie z efektownych chwytów impresjonizmu, skupiając się na opowiadaniu prostych historii z udziałem naturszczyków^[30]. Powstały w tej serii film Finis Terrae (1929) jest filmem niemym, a efekt dramatyczny został w nim zbudowany obrazami natury: wzburzonych fal (zdjęcia spowolnione), wiatru i chmur^[31]. Z kolei film Morze kruków (1931) został nakręcony jako niemy, a dopiero w postprodukcji został udźwiękowiony – pozbawiony jest dialogów, a warstwę dźwiękową stanowi muzyka i szumy morza^[32]. W filmie Złoto mórz (1932) Epstein umieścił akcję na wyspie Hœdic, tym razem również angażując do filmu lokalnych rybaków jako naturszczyków^[33].

Między realizacjami w Bretanii Epstein realizował popularne kino komercyjne^[34].

Jako teoretyk filmu pisał przede wszystkim o zdolności kina do zniekształcania, komentowania i interpretowania na nowo rzeczywistości poprzez manipulowanie obrazem, montaż oraz efekty specjalne^[34]. Dążył do tego, wypracować na gruncie kina środki do przedstawienia psychologii bohaterów w tak złożony sposób jak w literaturze, oraz do nadania obrazowi filmowemu ekspresywności właściwej poezji i muzyce^[35]. Epstein w swojej teorii filmu próbował łączyć metody myślenia intuicyjnego oraz empirycznego^[36]. Rozwinął na tym tle koncepcję fotogenii Louisa Delluca^[37]. W teorii filmu Epsteina fotogenia oznaczała takie ujęcie filmowanej rzeczywistości, które łączy odbiór emocjonalny z intelektualnym. Fotogenia była źródłem piękna fotografowanych przedmiotów, a przejawiała się w ruchu i nieustającej zmienności – zdaniem Epsteina piękne są nie uśmiechnięte usta, a usta dopiero składające się do uśmiechu. Epstein poruszył tę kwestię z perspektywy filozoficznej, uznając że film jako proces oparty jest na nieustannych przekształceniach, prezentuje więc istotę idei zmienności^[37].

Filmy wyreżyserowane przez Jeana Epsteina^[a]:

Krytyka filmowa^[a]:

• Witaj kino (Bonjour, cinéma, 1921)
• Poezja współczesna, nowy stan inteligencji (La Poésie d'aujourd'hui, un nouvel état d'intelligence, 1921)
• Liryczna mądrość (La Lyrosophie, 1922)
• Kinematograf widziany z Etny (Le Cinématographe vu de l'Etna, 1926)
• Fotogenia rzeczy nieważkich (La Photogénie de l'impondérable, 1935)
• Inteligencja maszyny (L'Intelligence d'une machine, 1946)
• Film diabelski (Le Cinéma du diable, 1947)
• Duch filmu (Esprit de cinéma, 1955).

Literatura piękna:

• Les Recteurs et la sirène (1934)
• L'Or des mers (1932)

• Radziecka szkoła montażu
• Carl Theodor Dreyer

• David Bordwell, Kristin Thompson: Film history. An introduction. New York: McGraw-Hill, 2003. ISBN 978-0-07-038429-3.
• Alicja Helman: Jean Epstein. W: Historia myśli filmowej. Podręcznik. Gdańsk: wydawnictwo słowo/obraz terytoria, 2007. ISBN 978-83-7453-820-6.
• Zbigniew Czeczot-Gawrak: Jan Epstein. Studium natury w sztuce filmowej. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1962.
• Dayna Oscherwitz, Maryellen Higgins: Historical Dictionary of French Cinema. Lanham-Toronto-Plymouth: The Scarecrow Press, 2007. ISBN 0-8108-5491-0.

• Jean Epstein w bazie IMDb (ang.)
• Robert Farmer. Jean Epstein. „Senses of Cinema”. 57, 2010. ISSN 1443-4059. (ang.). brak numeru strony