Instytut Zachodni im. Zygmunta Wojciechowskiego

Instytut Zachodni
im. Zygmunta Wojciechowskiego

The Institute for Western Affairs in Poznań

Siedziba Instytutu Zachodniego na Grobli
Data założenia	27 lutego 1945[1]
Typ	instytut badawczo-analityczny
Patron	Zygmunt Wojciechowski
Państwo	Polska
Adres	ul. Mostowa 27 A 61-854 Poznań
Dyrektor	Justyna Schulz
Położenie na mapie Poznania Instytut Zachodni im. Zygmunta Wojciechowskiego
Położenie na mapie Polski Instytut Zachodni im. Zygmunta Wojciechowskiego
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Instytut Zachodni im. Zygmunta Wojciechowskiego
52°24′19″N 16°56′20″E/52,405278 16,938889
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Instytut Zachodni im. Zygmunta Wojciechowskiego (ang. Institute for Western Affairs, niem. West-Institut, fr. Institut Occidental) – polski instytut badawczy z siedzibą w Poznaniu, który utworzono ustawą z dnia 17 grudnia 2015^[2]. Instytut jest następcą prawnym istniejącego od 1945^[1] Instytutu Zachodniego – Instytutu Naukowo-Badawczego im. Zygmunta Wojciechowskiego. Nadzór nad Instytutem sprawuje Prezes Rady Ministrów.

IZ zajmuje się monitorowaniem i analizą sytuacji politycznej, gospodarczej, społecznej i prawnej w Niemczech, a także śledzi stosunki polsko-niemieckie oraz problematykę międzynarodową: procesy w Unii Europejskiej, relacje transatlantyckie, wyzwania i zagrożenia globalne. Podstawowym zadaniem IZ jest prowadzenie badań naukowych oraz przygotowywanie analiz, raportów, ekspertyz i studiów prognostycznych na potrzeby organów władzy publicznej w Polsce.

Integralną częścią placówki jest Gabinet Krzysztofa Skubiszewskiego.

Rodowód Instytutu Zachodniego jest silnie zakorzeniony w myśli zachodniej przywracającej pamięć o historycznych związkach kresów zachodnich z Polską^[3]. W okresie dwudziestolecia międzywojennego myśl zachodnia rozwijała się zwłaszcza na Uniwersytecie Poznańskim, stanowiącym ważny ośrodek badań niemcoznawczych, prowadzono prace badawcze dotyczące  stosunków polsko-niemieckich oraz dokumentowano polską przeszłość wschodnich prowincji Niemiec. Poznańskie środowisko naukowe skupiało wówczas tak wybitnych uczonych, jak: Jan Czekanowski, Kazimierz Tymieniecki, Teodor Tyc, Józef Kostrzewski, Mikołaj Rudnicki, Maria Kiełczewska-Zaleska oraz Zygmunt Wojciechowski.

Koncepcja utworzenia specjalistycznej placówki badawczej, zajmującej się problematyką niemiecką i dziejami trudnego sąsiedztwa polsko-niemieckiego, pojawiła się podczas II wojny światowej, w drugiej połowie 1943, w środowisku podziemnej organizacji „Ojczyzna”, powiązanej ze strukturami Polskiego Państwa Podziemnego. „Ojczyzna” kierowała pracami m.in. Sekcji Zachodniej Departamentu Informacji i Prasy Delegatury Rządu na Kraj. Już wówczas działacze „Ojczyzny”, wśród których byli Zygmunt Wojciechowski, Edmund Męclewski, Jan Jacek Nikisch, Edward Serwański, Andrzej Grodek i Jan Zdzitowiecki, jako jeden z głównych elementów powojennego porządku w Europie uznali ustanowienie zachodniej granicy Polski nad Odrą i Nysą Łużycką^[4]. Wtedy też padła po raz pierwszy nazwa placówki – Instytut Zachodni, a także tytuł czasopisma – „Przegląd Zachodni”. Pierwszy dokument, w którym zarysowano profil badawczy i strukturę organizacyjną Instytutu Zachodniego, przygotowano w grudniu 1944 w formie notatki dla Delegatury Rządu na Kraj^[5]. Ten właśnie moment uważa się za datę powstania Instytutu Zachodniego.

Pomysł utworzenia Instytutu Zachodniego zrodził się w Milanówku pod Warszawą, gdzie wówczas przebywał prof. Z. Wojciechowski i gdzie konspiracyjnie spotykali się inni inicjatorzy pomysłu z organizacji „Ojczyzna”: A. Grodek, E. Męclewski i J. Zdzitowiecki. Wybór Poznania jako siedziby Instytutu Zachodniego od początku nie budził żadnych wątpliwości. Miało to być m.in. nawiązanie do tradycji myśli zachodniej i badań niemcoznawczych, prowadzonych na Uniwersytecie Poznańskim.

Oficjalne powołanie do życia Instytutu Zachodniego nastąpiło 27 lutego 1945, krótko po Memoriale w sprawie Instytutu Zachodniego, skierowanym przez prof. Wojciechowskiego do premiera Edwarda Osóbki-Morawskiego^[6]. Statut Instytutu zatwierdzono 6 sierpnia 1945. Pierwszym dyrektorem Instytutu Zachodniego został jego inicjator prof. Z. Wojciechowski, historyk prawa i znawca problematyki niemieckiej. Ówczesne zadania naukowe placówki to opisywanie okupacji niemieckiej, analiza procesu włączania Ziem Zachodnich, badanie dziejów relacji polsko-niemieckich. Profil ten następnie wzbogacono o zagadnienia integracji europejskiej (pionierskie badania w Polsce), współczesność obu państw niemieckich, przemiany w Europie Środkowo-Wschodniej, stosunki Wschód-Zachód.

Przełom lat 1989/1990 stworzył nowe możliwości badawcze dla Instytutu, poszerzając i pogłębiając zakres tematyczny zainteresowań; podjęto w szerokim wymiarze m.in. kwestie procesów integracyjnych i dezintegracyjnych w Europie, w tym zjednoczenia Niemiec, zagadnienia roli Niemiec w środowisku międzynarodowym, problematykę dziedzictwa niemieckiego na Ziemiach Zachodnich, a także kwestię bezpieczeństwa w wymiarze regionalnym i globalnym oraz relacji transatlantyckich.

Instytut do 1991 funkcjonował jako placówka naukowo-badawcza, z którą współpracowało i pełniło funkcję nadzorującą Towarzystwo Instytut Zachodni jako jej organ założycielski. Takie rozwiązanie zapewniało materialne podstawy do pracy badawczej, a zarazem spajało etatową kadrę placówki ze środowiskiem naukowym Poznania i kraju. W 1991 Instytut Zachodni przekształcono w jednostkę badawczo-rozwojową nadzorowaną najpierw przez Ministra Spraw Zagranicznych, a od 2013 – Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Obecny status prawny jako państwowej jednostki organizacyjnej podległej Kancelarii Prezesa Rady Ministrów poznańska placówka uzyskała 17 grudnia 2015 na mocy ustawy^[2].

• Zygmunt Wojciechowski (1945–1955)
• Kazimierz Piwarski (1956–1958)
• Gerard Labuda (1959–1961)
• Michał Sczaniecki (1961–1964)
• Zdzisław Kaczmarczyk (1964–1965)
• Władysław Markiewicz (1966–1973)
• Lech Trzeciakowski (1974–1978)
• Antoni Czubiński (1978–1990)
• Anna Wolff-Powęska (1990–2004)
• Andrzej Sakson (2004–2011)
• Michał Nowosielski (2011–2017)
• Justyna Schulz (od 2017)

• Zespół: Niemcy – państwo, społeczeństwo, gospodarka
• Zespół: Niemcy – Europa – świat
• Zespół: Historia i polityka
• Zespół: Bezpieczeństwo globalne
• Projekt: Ziemie Zachodnie i Północne

Zbiory Biblioteki I, liczące ogółem ponad 120 tys. różnego rodzaju prac, stanowią największy w Polsce zasób specjalistyczny z zakresu niemcoznawstwa (w tym prasy niemieckiej); ponadto Biblioteka IZ posiada bogate i cenne zbiory z zakresu historii Polski i powszechnej, problematyki europejskiej i stosunków międzynarodowych, zagadnień socjologicznych, prawnych i ekonomicznych.

W zasobach Instytutu Zachodniego znajdują się unikatowe zespoły archiwalne (zdigitalizowane): Archiwum II Wojny Światowej i Archiwum Ziem Zachodnich. Gromadzone przez lata dokumenty, wspomnienia i różne zapiski osobiste, materiały archiwalne, fotografie, publikacje z czasów okupacji tworzą Archiwum II Wojny Światowej. Materiały pochodzące z tych zbiorów zamieszczane są w monografiach i albumach, eksponowane na wystawach oraz wykorzystywane w filmach dokumentalnych i reportażach. Z kolei w Archiwum Ziem Zachodnich znalazły się m.in. efekty pionierskich prac badawczych Instytutu Zachodniego, prowadzonych po wojnie na Ziemiach Odzyskanych, oraz pamiętniki mieszkańców tych ziem, nadesłane na konkursy ogłaszane przez Instytut Zachodni w latach 1956, 1966 i 1970.

Istniejące od 1945 Wydawnictwo Instytutu Zachodniego wydało ponad 400 książek, 350 numerów czasopisma „Przegląd Zachodni” (w przeszłości wydawano czasopisma także w j. angielskim, francuskim i niemieckim) oraz wiele innych wydawnictw okazyjnych i seryjnych; publikuje prace pracowników IZ oraz autorów z innych ośrodków naukowych i eksperckich zarówno z Polski, jak i zagranicy.

Powołana na mocy ustawy pełni rolę opiniującą.

Z dniem 30 grudnia 2023 roku skład rady Instytutu został odwołany^[7].

Badania i analizy są realizowane w ramach głównych bloków tematycznych:

• Niemcy: zagadnienia wewnętrzne (polityczne, gospodarcze, społeczne, prawne);
• Niemcy na arenie międzynarodowej (m.in. w ramach Unii Europejskiej, układu transatlantyckiego, globalne zaangażowanie, polityka bezpieczeństwa);
• Historyczne, polityczne i prawne aspekty relacji polsko-niemieckich, w tym kształtowanie pamięci zbiorowej i polityki historycznej; historia Niemiec;
• Globalne wyzwania i problemy w zakresie bezpieczeństwa (w tym terroryzm, migracje, zagadnienia pomocy humanitarnej);
• Ziemie Zachodnie i Północne: aspekty historyczne, socjologiczne i kulturowe

Wyniki prac badawczych i analitycznych, prowadzonych w IZ, są prezentowane w formie: publikacji; opracowań dla organów administracji publicznej; on-line.

• Monografie i prace zbiorowe wydawane w ramach serii: Prace Instytutu Zachodniego, Biblioteka „Przeglądu Zachodniego”, Studium Niemcoznawcze, Studia Europejskie, Ziemie Zachodnie – Studia i Materiały, Documenta Occupationis, IZ Policy Papers    
• Czasopismo naukowe „Przegląd Zachodni” (wydawane od 1945; zdigitalizowane)

• Notatki IZ
• Ekspertyzy IZ
• Raporty IZ
• Monitor Bezpieczeństwa oraz materiały niecykliczne

Integralną częścią Instytutu Zachodniego jest Gabinet Krzysztofa Skubiszewskiego. Znalazły się w nim zbiory przekazane w 2014 r. przez rodzinę prof. Krzysztofa Skubiszewskiego, ministra spraw zagranicznych w latach 1989–1993, prawnika i dyplomatę. Obok bogatego księgozbioru znajdują się w nim dokumenty, korespondencja, odręczne notatki, fotografie oraz inne pamiątki osobiste i rodzinne.

• Instytut Mazurski
• Polski Związek Zachodni
• Związek Obrony Kresów Zachodnich

• Oficjalna strona instytutu
  • Biuletyn IZ
  • IZ Policy Papers
  • Z Archiwum IZ
  • Przegląd Zachodni
  • Biblioteki IZ
  • Archiwum II wojny światowej
• Instytut Zachodni im. Zygmunta Wojciechowskiego w bazie instytucji naukowych portalu Nauka Polska (OPI).