Bagno zwyczajne

Bagno zwyczajne

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	wrzosowce
Rodzina	wrzosowate
Rodzaj	różanecznik
Gatunek	bagno zwyczajne
Nazwa systematyczna
Rhododendron tomentosum Harmaja Ann. Bot. Fenn. 27:204. 1990[3]
Synonimy
Ledum palustre L. Ledum tomentosum Stokes Rhododendron palustre (L.) Kron & Judd Rhododendron tomentosum subsp. tomentosum[4]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Bagno zwyczajne^[5] (Rhododendron tomentosum Harmaja, syn. Ledum palustre L. 1753) – gatunek rośliny z rodziny wrzosowatych^[3]. Nazwy zwyczajowe i ludowe: bagno pospolite, bagniak, dziki rozmaryn, rozmaryn leśny. Tradycyjnie gatunek ten wydzielany był do rodzaju bagno Ledum, który okazał się zagnieżdżony w obrębie rodzaju różanecznik Rhododendron^[4].

Występuje w stanie dzikim w środkowej i północnej Europie, w północno-wschodniej Azji^[4], w północnej części Ameryki Północnej^[6]. Osiąga w Polsce południową granicę zasięgu^[7]. W Polsce jest rozpowszechniony na całym niżu, z wyjątkiem Kujaw i Wielkopolski, gdzie jest rzadki^[8]. W górach polskich jest rzadki, zasięg występowania sięga najwyżej w Tatrach – do 1350 m n.p.m.^[9]. W Karpatach najliczniej występuje na torfowiskach Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, poza tym w Tatrach na kilku stanowiskach (Toporowy Staw Wyżni, na zboczu Ornaku poniżej Iwaniackiej Przełęczy, Molkówka, Kondrackie Rówienki)^[8]. W Karpatach stwierdzono też jego występowanie na pojedynczych stanowiskach w Wyskówce poniżej Brzezin, na Hurchocim Wierchu, w Paśmie Lubania (Tokarnia), na polanie Cioski, na Pogórzu Dynowskim, Pogórzu Wiśnickim i w Bieszczadach Zachodnich (torfowisko w Wołosatym, Tarnawie, Dźwiniaczu, Litmirz)^[8].

Pokrój

Wyprostowany, zimozielony krzew, wysokości 1–1,5 m, o gęsto, rudawo owłosionych młodych pędach^[10][11], z czasem nagich o brązowej korze^[7]. Gałązki wzniesione^[12] lub podnoszące się^[7].

Liście

Ulistnienie skrętoległe^[12]. Liście są skórzaste, wąskoeliptyczne lub lancetowate, długości do 5 cm i szerokości do 2–5 mm^[12], krótkoogonkowe. Blaszka liściowa z wierzchu jest ciemnozielona i połyskująca, od spodu pokryta rudawym kutnerem, brzegiem podwinięta^[10][11].

Kwiaty

Obupłciowe, promieniste, pięciokrotne, białe, zebrane na końcach ubiegłorocznych pędów w główkowate baldachy^[10]. Wyrastają na ogruczolonych szypułkach o długości do 2,5 cm i są szeroko otwarte. Mają 5-działkowy kielich, 5 białych, odwrotnie jajowatych, niezrośniętych płatków korony o długości 5–8 mm i 10 pręcików dłuższych od płatków^[10][12]. Pręciki z długimi nitkami i pylnikami bez rożków. Słupek prosty, o szyjce długiej, ale krótszej od pręcików^[7].

Owoc

Torebka długości 4–5 mm, po dojrzeniu zwieszająca się ku dołowi, pękająca od strony szypułki pięcioma klapami. Nasiona liczne, drobne, spiralnie skręcone^[10][12][7].

• 
  Kwiatostan
• 
  Liść
• 
  Owoce

Krzew o pąkach zimujących ponad ziemią, zaliczany do nanofanerofitów i chamefitów. Kwitnie w maju i czerwcu^[11]. Kwiaty zapylane są przez owady^[13]. Populacja liczy zazwyczaj do kilkuset osobników i miejscowo może formować łan^[12]. Liście pozostają na roślinie przez kilka sezonów. Jest krzewem krótkowiecznym, dożywa do 30 lat^[14].

Cała roślina wydziela silny zapach i jest trująca. Liście i pędy zawierają olejek eteryczny o silnym, charakterystycznym zapachu, porażający układ nerwowy i działający odurzająco^[11] – może powodować zawroty i bóle głowy^[13]. Ze względu na zawartość szkodliwych związków na poziomie 0,3–2% (m.in. ledol, palustrol, arbutyna, garbniki) spożycie u człowieka wywołuje podrażnienie żołądka i układu pokarmowego, może prowadzić do uszkodzenia nerek oraz paraliżu systemu nerwowego. Odurzająca woń kwiatów jest trująca dla niektórych owadów, także miód z nich zebrany^[14].

Liczba chromosomów 2n = 52^[8].

Roślina występuje na terenach podmokłych, zacienionych i zakwaszonych (mokre lasy sosnowe, torfowiska wysokie, bory bagienne). Rośnie razem z modrzewnicą, wrzosem, żurawiną i wrzoścem bagiennym^[14]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Vaccinio-uliginosi-Pinetum i gatunek wyróżniający dla Ass. Ledo-Spaghetum^[15].

Gatunek został opisany przez Karola Linneusza w 1753 r. jako Ledum palustre, czyli przedstawiciel rodzaju bagno Ledum. W 1990 r. fiński systematyk Harri Tapani Harmaja zaliczył ten gatunek do rodzaju różanecznik Rhododendron pod nazwą Rhododendron tomentosum, jednak w literaturze bywa jeszcze opisywany jako Ledum palustre^[14][4][16].

Roślina objęta jest w Polsce ochroną od 1957 roku. W latach 1957–2004 znajdowała się pod ochroną częściową^[17], następnie w latach 2004–2014 ochroną ścisłą^[18]. Od 2014 roku ponownie podlega ochronie częściowej^[19]. Występuje licznie w niektórych parkach narodowych, np. w parku Białowieskim, Bieszczadzkim, Poleskim, Tatrzańskim i Słowińskim oraz w rezerwatach przyrody, np. Bór na Czerwonem czy Dury^[12].

Zagrożeniem dla gatunku jest eksploatacja torfu i osuszanie torfowisk, na których występuje, a także masowy zbiór jego gałązek, które są sprzedawane jako środek przeciwko molom^[10][12].

Roślina użytkowa

Roślina używana jest jako środek przeciw molom^[10][11]. Wikingowie dodawali wyciąg z bagna do piwa w celu zwiększenia jego „mocy” odurzającej^[20].

Roślina lecznicza

Niegdyś była stosowana jako roślina lecznicza^[10][11]. Już Karol Linneusz w 1775 r. opisywał lecznicze właściwości bagna. Surowcem zielarskim były przede wszystkim młode pędy i liście^[14]. W medycynie ludowej bagno zwyczajne znane jest jako środek stosowany zewnętrznie o działaniu łagodzącym w zapaleniu stawów, bólach pleców i reumatyzmie^[13], w leczeniu świerzbu, liszajów i innych chorób skóry^[20] i do płukania jamy ustnej w bólach zębów, a także wewnętrznie przeciw astmie i krztuścowi. W homeopatii ziele oraz liście bagna stosuje się jako środek drażniący skórę i przeciwgośćcowy^[14]. Jego świeże lub suszone liście używane były przez Eskimosów i Indian jako ceniony materiał na herbatę, przy czym przyrządzana była w formie zimnych wyciągów – przy użyciu zimnej wody^[21].

Roślina ozdobna

Spotykana w uprawie jako krzew ozdobny, chociaż bardzo rzadko ze względu na specyficzne wymagania. Gatunek jest mrozoodporny – toleruje temperatury do -29 °C. Wymaga gleb kwaśnych, próchnicznych i wilgotnych oraz stanowisk słonecznych do półcienistych. W ogrodzie nadaje się na wrzosowiska i do grup różaneczników. Łatwiejsze w uprawie jest bagno grenlandzkie Rhododendron groenlandicum (Oeder) Kron & Judd^[14].