Akropol ateński

Akropol^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Grecja
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	I, II, III, IV, VI
Numer ref.	404
Region[b]	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	1987 na 11. sesji
Położenie na mapie Aten Akropol
Położenie na mapie Grecji Akropol
37°58′17,58″N 23°43′35,62″E/37,971550 23,726560
Multimedia w Wikimedia Commons
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Akropol ateński (nw.gr. Ακρόπολη Αθηνών, od akropolis = górne miasto) – akropol w Atenach, położony na wapiennym wzgórzu o wysokości względnej 70 m (prawie 157 m n.p.m.), zamieszkany w neolicie, w okresie mykeńskim znajdował się tu pałac z megaronem, od VI w. p.n.e. miejsce kultu Ateny.

Świątynie zbudowane w okresie archaicznym zostały zniszczone podczas wojen perskich. Podczas odbudowy zainicjowanej przez Peryklesa powstał tu kompleks świątyń: Partenon, Erechtejon, Apteros, sanktuarium Artemidy Brauronia i Propyleje. Zniszczone rzeźby, elementy starszych budowli zostały użyte przy poszerzaniu tarasu w kierunku południowym (odnaleziono je podczas prac archeologicznych rozpoczętych w latach 70. XVIII wieku, w tzw. „rumowisku perskim”). Perykles odbudowę Akropolu powierzył Fidiaszowi, a w pracach uczestniczyli architekci: Iktinos, Mnesikles i Kallikrates.

W 1987 roku akropol ateński został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Akropol wznosi się na wysokość 156,63 m n.p.m.^[a] (wysokość względna to 70 m) – nie jest najwyższym wzgórzem Aten, lecz relatywnie łatwo dostępnym od strony zachodniej^[2] , z rozległym (ok. 270 m długości i ok. 156 m szerokości^[3][b]) szczytem o powierzchni ok. 30 tys. m² i dostępem do wody pitnej^[3]. Zbudowany jest ze skał wapiennych uformowanych w okresie kredy, które zalegają na warstwie łupków metamorficznych, piaskowców, margieli i zlepieńców^[3]. W części północno-zachodniej znajdują się liczne jaskinie, gdzie czczono Zeusa, Pana i Apolla^[3].

Wzgórze nazywane było przez starożytnych Akropolis lub Polis^[4]. W okresie prehistorycznym mogło nazywać się Athene lub Athenai i dać nazwę bogini Atenie^[4]. Hurwit (1999) utrzymuje, że imię bogini pochodzi od wzgórza^[4].

Pierwsze ślady osadnictwa na wzgórzu pochodzą z okresu neolitu (ok. 4500–3000 p.n.e.); w pobliżu Erechtejonu znaleziono także pozostałości naczyń ceramicznych z wczesnej i środkowej epoki brązu^[5] . Początkowo na wzgórzu znajdowała się najprawdopodobniej osada, pałac władcy i domy najważniejszych członków społeczności^[1].

W XIII w. p.n.e., w okresie mykeńskim, wzgórze zostało ufortyfikowane murem cyklopowym o długości 760 m i wysokości 10 m^[1], który częściowo zachował się w późniejszych strukturach architektonicznych^[5] . Wzniesiono tu wówczas również pałac z megaronem^[6] [c].

W VIII w. p.n.e. wzgórze stało się miejscem kultu bogini Ateny Polias (pol. Ateny Bogini Miasta) ze świątyniami na północno-wschodnim zboczu^[5] . Świadczą o tym figurki i brązowe kociołki z poł. VIII w. p.n.e. znalezione w ruinach^[1].

Za panowania tyrana Aten Pizystrata w latach 561–527 p.n.e. ustanowiono święto upamiętniające narodziny bogini Ateny – Panatenaje, a na wzgórzu zaczęto wznosić pierwsze monumentalne budowle, m.in. dedykowane Atenie Starą Świątynię i Hekatompedon(inne języki), a także sanktuarium Artemidy Brauronii i pierwsze propyleje^[5] . Do dziś zachowały się fragmenty najprawdopodobniej frontonów proto-Partenonu z pozostałościami rzeźb przedstawiających lwy atakujące woły oraz prace Heraklesa^[7] oraz pozostałości dekoracji wschodniego frontonu Starej Świątyni Ateny ze scenami z Gigantomachii i najprawdopodobniej pierwszym rzeźbiarskim przedstawieniem Ateny na większą skalę^[8]. W sanktuarium znajdowało się wówczas również wiele darów wotywnych, m.in. marmurowe posągi kor i koni oraz statuy z brązu i terakoty^[5] . Na podstawie odnalezionych pozostałości szacuje się, że na wzgórzu stało ok. 200 posągów kor przedstawionych z charakterystycznym archaicznym uśmiechem^[9].

W 490 roku p.n.e. po wygranej nad Persami w bitwie pod Maratonem wzniesiono 5-metrową kolumnę z posągiem Nike ku czci Kallimacha, jednego z bohaterskich dowódców greckich, który zginął w bitwie^[10]. Rozpoczęła się wówczas budowa wielkiej świątyni – pre-Partenonu, która nie została nigdy ukończona, ponieważ Persowie zniszczyli świątynie, posągi i fortyfikacje Akropolu podczas inwazji Attyki w 480 roku p.n.e.^[5]  Akropol został następnie umocniony – wzniesiono dwa nowe mury: mur Temistoklesa od strony północnej (w który wbudowano fragmenty trzonów kolumn ze zniszczonego pre-Partenonu oraz elementy innych zniszczonych archaicznych budowli tak, by były widoczne z agory^[10]) i mur Kimona od strony południowej, a wota przeniesiono do jaskiń^[5] . Zniszczenia perskie nie przerwały tradycji składania darów wotywnych – odnaleziono wiele pozostałości posągów z tego okresu, które wykonano w nowym stylu – stylu surowym^[11].

W połowie V w. p.n.e. Perykles (ok. 495–429 p.n.e.) zainicjował program budowy 12 świątyń na terenie Attyki i udekorowania imperialnych Aten finansowanego z budżetu związkowego^[12], zasilonego przez łupy wojenne^[13]. Program miał na celu ukazanie pobożności Ateczyków i wdzięczności Atenie i innym bogom za zwycięstwo nad Persami, odbudowanie pozycji Aten jako ośrodka kultu i wykorzystanie sztuki i architektury jako narzędzi propagandowych dla wzmocnienia wizerunku imperium^[13]. Wówczas na Akropolu powstały monumentalne budowle, m.in. Partenon, Erechtejon, Propyleje i Świątynia Ateny Nike^[5] . Według Plutarcha (ok. 50–125 n.e.) Fidiasz nadzorował prace nad budową akropolu^[14]. Około 460 roku p.n.e. między Propylejami a Erechtejonem postawiono ogromny (ok. 7–16 m^[d]) posąg z brązu autorstwa Fidiasza przedstawiający boginię Atenę, stojącą z tarczą trzymaną lewą ręką, z prawą wspartą na włóczni, której grot, połyskujący w słońcu, był widoczny dla okrętów zbliżających się do Pireusu^[15][11].

W czasach rzymskich status sanktuarium Akropolu został utrzymany^[5] . W 27 roku p.n.e. wzniesiono niewielką świątynię dedykowaną Augusta i Romy po wschodniej stronie Partenonu^[5] .

Po inwazji Herulów w III w. n.e. fortyfikacje wzgórza zostały wzmocnione – wzniesiono nowy mur z bramami po stronie zachodniej^[5] . Jedna z nich zachowała się do dziś^[5] .

W VI w. świątynie Akropolu zostały zamienione w kościoły chrześcijańskie – Partenon stał się kościołem dedykowanym Matce Boskiej, Erechtejon – kościołem Zbawiciela, świątynia Ateny Nike kaplicą a propyleje siedzibą episkopatu^[5] . W XI w. Partenon pełnił funkcję katedry^[5] .

W okresie frankokracji (1204–1456) w propylejach rezydował możnowładca^[5] .

Po zajęciu Aten przez Turków w 1458 roku Partenon został zamieniony w meczet – w jego południowo-zachodnim narożniku wzniesiono minaret^[16] .

W okresie Imperium Osmańskiego (1456–1833) na Akropolu stacjonował garnizon armii tureckiej^[5] . W XVII w. Turcy w Partenonie urządzili magazyn amunicji, który eksplodował 26 września 1687 roku wskutek bombardowania podczas oblężenia Aten przez Wenecjan pod przywództwem Francesco Morosiniego (1618–1694)^[16] [5] . Eksplozja ta zniszczyła środkową część świątyni^[16] . Na początku XIX wieku większość pozostałych tam jeszcze wówczas rzeźb (18 posągów, 15 metop i 56 bloków fryzu^[17] ) została za zgodą władz tureckich usunięta przez brytyjskiego dyplomatę Thomasa Bruce’a (1766–1841), wywieziona do Anglii jako tzw. „marmury Elgina” i sprzedana British Museum w 1816 roku^[16] . Thomas Bruce złupił wówczas również Erechtejon i świątynię Ateny Nike^[5] .

W 1822 roku, podczas wojny o niepodległość, garnizon na Akropolu przeszedł w ręce Grecji, a jego pierwszym greckim dowódcą został Odysseas Androutsos (1788–1825)^[5] . Po wyzwoleniu Grecji Akropol został objęty opieką nowo powstałego państwa greckiego^[5] . Pierwsze prace archeologiczne przeprowadzono w latach 1835 i 1837, a w latach 1885–1890 przeprowadzono dokładne prace wykopaliskowe^[18]  pod kierownictwem greckiego archeologa Panagiotisa Kavvadiasa (1850–1928)^[5] . W latach 1898–1902 i później w okresie 1921–1933 wdrożono programy rekonstrukcji Partenonu pod kierownictwem greckiego architekta Nikolaosa Balanosa (1860–1942)^[18] .

W 1975 roku greckie władze podjęły decyzje o renowacji Akropolu ze względu na postępującą degradację zabytków w tym Partenonu^[18] . Wtedy też rozpoczęły się prace badawcze oraz inwentaryzacyjne^[18] . Prace konserwacyjne i restauracyjne trwają do dziś^[5] .

W 1987 roku akropol ateński został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[19] .

Na wzgórze wchodzi się od zachodu, przez bramę Beule’a (jedną z dwóch bram wzniesionych po najeździe Herulów w III w. n.e.) lub niewielkie wejście pod świątynią Ateny Nike, następnie przechodzi się przez Propyleje^[2] . Na południe od Propylejów stoi świątynia Ateny Nike, a przy niej epistyle z dawnej kapliczki Afrodyty Pandemos^[2] . Naprzeciwko północnego skrzydła Propylei zachował się tzw. piedestał Agryppy, gdzie Ateny złożyły kiedyś ofiarę Markowi Agryppie, zięciowi cesarza Augusta^[2] . Nad wzgórzem dominują monumentalne ruiny Partenonu^[2] . Pomiędzy Partenonem a Propylejami znajdują się ślady dwóch budynków Brauronejonu – kapliczki poświęconej Artemis Brauronii i Chalkoteki, gdzie przechowywane brązowe dary wotywne^[2] . Na wschód od Partenonu znajdują się pozostałości małej okrągłej świątyni z 27 roku p.n.e. dedykowanej Augustowie i Romie^[2] . W najwyższym punkcie, po wschodniej stronie wzgórza, zachowały się ślady sanktuarium Zeusa Polieusa^[2] . Po stronie północnej znajdują się pozostałości Erechtejonu z charakterystycznym gankiem kariatyd, a przy jego południowej ścianie fundamenty Starej Świątyni Ateny^[2] . Na północny zachód od Erechtejonu widać ślady Arreforjonu^[2] . Za akropolem znajdował Barathron – rozpadlina lub dół, do którego wrzucano skazanych na śmierć przestępców, aby ich ciała splugawiły zwierzęta padlinożerne^[20] [21] .

Plan przedstawia główne pozostałości archeologiczne na wzgórzu ateńskim.

1. Partenon
2. Stara świątynia Ateny i Hekatompedon(inne języki)
3. Erechtejon
4. Posąg Ateny Promachos
5. Propyleje
6. Świątynia Ateny Nike
7. Eleusinjon
8. Sanktuarium Artemidy Brauronii
9. Chalkoteka
10. Pandrosejon
11. Dom Arrefor
12. Ołtarz Ateny Polias
13. Świątynia Zeusa Polieusa
14. Sanktuarium Pandiona
15. Odeon Heroda Attyka
16. Stoa Eumenesa
17. Świątynia Asklepiosa
18. Teatr Dionizosa
19. Odeon Peryklesa
20. Temenos Dionizosa
21. Aglaurejon

Numer na planie	Zdjęcie (stan współcześnie)	Nazwa	Rok budowy	Opis
1		Partenon	ok. 447–432 p.n.e.[16]	Świątynia poświęcona Atenie Partenos (pol. Atenie Dziewicy), wzniesiona w połowie V w. p.n.e. według planów Iktinosa i Kallikratesa pod nadzorem Fidiasza, który wykonał również elementy rzeźbiarskie[14]. Zbudowana z białego marmuru pentelickiego w zgodzie z porządkiem doryckim, uważana za najdoskonalszy jego przykład[16] .
2		Stara świątynia Ateny i Hekatompedon(inne języki)	ok. 529–520 p.n.e.[22]	Archaiczna świątynia poświęcona Atenie Polias (pol. Atenie Bogini Miasta), wzniesiona w VI w. p.n.e., zniszczona podczas wojen perskich w 480 roku p.n.e.[22] [23]
3		Erechtejon	ok. 421–406 p.n.e.[24]	Świątynia na cześć Erechteusza, jednego z pierwszych władców ateńskich, zniszczona podczas wojen perskich w 480 roku p.n.e., odbudowana jako prostylos w porządku jońskim w latach 421–406 p.n.e.[24] [25]
4		Posąg Ateny Promachos	ok. 465–456 p.n.e.[26] [e]	Ogromny (ok. 7–16 m[f]) posąg dłuta Fidiasza przedstawiający boginię Atenę, stojącą z tarczą trzymaną lewą ręką, z prawą wspartą na włóczni, której grot, połyskujący w słońcu, był widoczny dla okrętów zbliżających się do Pireusu[15].
5		Propyleje	ok. 437–432 p.n.e.[27]	Propyleje – monumentalne wejście na akropol – wzniesione przez Mnesiklesa w porządku doryckim[28] [27] .
6		Świątynia Ateny Nike	ok. 427–424 p.n.e.[29]	Niewielka świątynia w typie attycko-jońskiego tetrastylosu poświęcona Atenie Nike (pol. Atenie Zwycięskiej) z V w. p.n.e., której architektem był najprawdopodobniej Kallikrates[30] .
7		Eleusinjon	wczesny V w. p.n.e.	Sanktuarium poświęcone Demeter i Korze[31].
8		Brauronejon	ok. 440–430 p.n.e.[32]	Sanktuarium poświęcone Artemis Brauronii – Artemis czczonej w Brauronie, patronce kobiet w ciąży i w połogu[33] .
9		Chalkoteka	ok. 529–520 p.n.e.[34]	Skarbiec, w którym przechowywano broń, posągi i hydrieCITEREFVenieri – Chalkotheke.
10		Pandrosejon		Sanktuarium dedykowane córce Kekropsa Pandrosos[35]. W sanktuarium rosło najprawdopodbniej święte drzewo oliwne Ateny i znajdował się ołtarz Zeusa HerkeiosaCITEREFPerseus Digital Library Project – Sanctuary of Pandrosos.
11		Arreforjon	ca. 500–400 p.n.e.[36]	Dom arrefor, dziewczynek w wieku 7–10 lat, które mieszkały na Akropolu i służyły Atenie; podczas ich pobytu na wzgórzu przygotowywany był peplos[37].
12		Ołtarz Ateny Polias
13		Świątynia Zeusa Polieusa	ok. 500 p.n.e.[38]	Odprawiano tutaj obrzędy Bufonii – corocznej ofiary wołów dla Zeusa Polieusa[38] .
14		Sanktuarium Pandiona	ok. 450 p.n.e.[39] [g]	Niezadaszony, prostokątny budynek, który według G.P. Stevensa (1946) był miejscem kultu Pandiona (stąd nazwa), lecz nie jest to potwierdzone[40][39] .
15		Odeon Heroda Attyka	161 n.e.[41]	Odeon na południowo-zachodnim stoku Akropolu wzniesiony przez Heroda Attyka ku pamięci ukochanej małżonki Regilli[41] .
16		Stoa Eumenesa	ok. 160 p.n.e.[42]	Stoa w południowej części Akropolu obok Teatru Dionizosa, dar króla Pergamonu Eumenesa II (197–159 p.n.e.)[42] . Służyła jako schronienie dla widzów teatru podczas niepogody lub jako miejsce przechowywania scenografii[42] .
17		Świątynia Asklepiosa	ok. 420–419 p.n.e.[43]	Sanktuarium ku czci Asklepiosa położone na zachód od Teatru Dionizosa, założone przez ateńskiego obywatela Tilemachosa Acharneę[43] .
18		Teatr Dionizosa	ok. 350 p.n.e.[44]	Teatr grecki na południowym stoku Akropolu wzniesiony przez Likurga[44] ; często przebudowywany w okresie hellenistycznym i rzymskim[45] .
19		Odeon Peryklesa	ok. 446–442 p.n.e.[46]	Sąsiadował bezpośrednio z Teatrem Dniozosa; prawdopodobnie był to pierwszy zadaszony teatr w starożytności[46].
20		Temenos Dionizosa	ok. 350 p.n.e.[47]	Temenos Dionizosa, na terenie którego znajdowały się Teatr Dionizosa, świątynie i ołtarze, otoczony był nieregularnym murem[47] .
21		Aglaurejon		Sanktuarium poświęcone córce Kekropsa Aglauros na wschodnim zboczu Akropolu[48]. Tutaj efebowie przysięgali lojalność Atenom[49].

 Osobny artykuł: Muzeum Akropolu w Atenach.

Artefakty znalezione na Akropolu prezentowane są w Muzeum Akropolu, które od 2009 roku znajduje się w nowym gmachu w bezpośrednim sąsiedztwie wzgórza^[50] . Na parterze prezentowane są znaleziska ze zboczy wzgórza^[51] , na pierwszym piętrze m.in. 5 z 6 kariatyd podtrzymujących dach Erechtejonu, a na ostatnim znaleziska z Partenonu, m.in. fragmenty fryzu panatenajskiego dłuta Fidiasza zdobiącego Partenon oraz 92 metopy z Partenonu^[52] .

• Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Grecji

• The Acropolis Museum: Construction fact sheet. . . (ang.).
• The Acropolis Museum: The Metopes. . . (ang.).
• The Acropolis Museum: The Gallery of the Slopes of the Acropolis. . . (ang.).
• Cecilie Brøns: Gods and Garments: Textiles in Greek Sanctuaries in the 7th to the 1st Centuries BC. Oxbow Books, 2016. ISBN 978-1-78570-358-4. . (ang.).
• Stephanie Lynn Budin: The Ancient Greeks: New Perspectives. ABC-CLIO, 2004. ISBN 978-1-57607-814-3. . (ang.).
• William Stearns Davis: A Day in Old Athens: A Picture of Athenian Life. New York: Biblo and Tannen, 1960, s. 145.
• Parthenon, Encyclopædia Britannica   (ang.).
• Akropol ateński, Encyklopedia PWN , Wydawnictwo Naukowe PWN  .
• Elaine Fantham, Helene Peet Foley, Natalie Boymel Kampen, Sarah B. Pomeroy, H. A. Shapiro: Women in the Classical World: Image and Text. Oxford University Press, 1995. ISBN 978-0-19-976216-3. . (ang.).
• Efi Giannikapanis: Στοά Ευμένους. Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal . . (gr.).
• Jeffrey M. Hurwit: The Athenian Acropolis: History, Mythology, and Archaeology from the Neolithic Era to the Present. Cambridge University Press, 1999. ISBN 978-0-521-41786-0. . (ang.).
• Maria Kosma: Herod Atticus Odeon. Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal . . (ang.).
• Marianne McDonald, Michael Walton: The Cambridge Companion to Greek and Roman Theatre. Cambridge University Press, 2007. ISBN 978-1-139-82725-6. . (ang.).
• Jenifer Neils: Worshipping Athena: Panathenaia And Parthenon. University of Wisconsin Press, 1996. ISBN 978-0-299-15114-0. . (ang.).
• Vanda Papafetimiou: Ασκληπιείο. Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal . . (gr.).
• Christina Papastamati-von Moek: Θέατρο Διονύσου Ελευθερέως. Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal . . (gr.).
• Perseus Digital Library Project: Athens, Chalkotheke (Building). . (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Athens, Old Temple of Athena (Building). . (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Athens, Erechtheion (Building). . (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Athens, Propylaia (Building). . (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Athens, Temple of Athena Nike (Building). . (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Athens, Stoa of Artemis Brauronia (Building). . (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Athens, House of the Arrephoroi (Building). . (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Athens, Sanctuary of Pandrosos (Building). . (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Athens, Sanctuary of Zeus Polieus (Building). . (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Athens, Sanctuary of Eponymous Hero (Pandion). . (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Athens, Theater of Dionysos (Building). . (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Athens, Sanctuary of Dionysos Eleuthereus (Building). . (ang.).
• J.J. Pollitt: The Art of Ancient Greece: Sources and Documents. Cambridge University Press, 1990. ISBN 978-0-521-27366-4. . (ang.).
• Martin Robertson: A Shorter History of Greek Art. Cambridge University Press, 1981. ISBN 978-0-521-28084-6. . (ang.).
• BARATHRON. W: William Smith: A School Dictionary of Greek and Roman Antiquities. New York: Harper and Brothers, 1857, s. 49.
• Panos Valavanis: Acropolis. Visiting its Museum and its Monuments. Kapon Editions, 2015. ISBN 978-960-6878-74-9. (ang.).
• Ioanna Venieri: Acropolis of Athens – History. Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal . . (ang.).
• Ioanna Venieri: Acropolis of Athens – Description. Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal . . (ang.).
• Ioanna Venieri: Old temple of Athena. Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal . . (ang.).
• Ioanna Venieri: Old temple of Athena. Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal . . (ang.).
• Ioanna Venieri: Propylaea. Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal . . (ang.).
• Ioanna Venieri: Temple of Athena Nike. Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal . . (ang.).
• Ioanna Venieri: Brauronion. Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal . . (ang.).
• Ioanna Venieri: Chalkotheke. Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal . . (ang.).
• UNESCO: Archaeological Site of Olympia. . (ang.).
• Akropolis Restoration Service: Restoration: History of older interventions. ysma.gr/ . 2018. . . (ang.).
• Akropolis Restoration Service: Parthenon. ysma.gr/ . 2018. . . (ang.).

Zobacz hasło Akropol w Wikisłowniku

• Muzeum Akropolu w Atenach: strona oficjalna. . (ang.).