3 Regiment Pieszy Buławy Polnej Litewskiej

Ten artykuł dotyczy 3 Regimentu Pieszego Buławy Polnej Litewskiej. Zobacz też: 3 Pułk Piechoty - stronę ujednoznaczniającą.

3 Regiment Pieszy Buławy Polnej Litewskiej – oddział piechoty armii Wielkiego Księstwa Litewskiego wojska I Rzeczypospolitej.
Inna nazwa: Regiment 1 Pieszy Buławy Polnej Litewskiej

Była to jednostka taktyczna składająca się z kilku kompanii piechoty, będąca odpowiednikiem późniejszego pułku piechoty. Nazwa regimentu odzwierciedlała fakt, iż szefem jednostki był każdorazowo hetman polny litewski.

Początkowo w 1717 nazywany "pułkiem infanterii hetmana polnego Wielkiego Księstwa Litewskiego", około 1759 regimentem pieszym buławy polnej Wielkiego Księstwa Litewskiego, w 1776 regimentem 3 buławy polnej Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w 1793 regimentem 3 litewskim^[1].

Regiment Pieszy 3 (Regiment 1) Buławy Polnej Litewskiej powstał w 1775 roku w wyniku spieszenia regimentu Dragonii Buławy Polnej^[2]?.

W 1776 roku liczył etatowo 220 żołnierzy. Stan faktyczny według „raty marcowej” z 1777 roku wynosił 215 żołnierzy^[3]. Regiment składał się ze sztabu, kompanii pułkownika, kompanii sec. pułkownika, kompanii podpułkownika i kompanii sec. podpułkownika^[4]. Reformy sejmu czteroletniego przewidywały w 1789 przyrost liczebności wojsk do armii 100 tysięcznej. Etat regimentu przewidywał 2153 osób^[5]. Nieco później zmniejszono jej etat do 65 tysięcy. Ten jak i wcześniejsze etaty nie zostały zrealizowane. Nie udało się też rozbudować jednostki do ośmiu kompanii. Powiększono jedynie już istniejące^[6]

W 1792 roku etat przewidywał 1440 żołnierzy. W połowie kwietnia jednobatalionowy regiment liczył 724 osoby. We wrześniu służyło rzeczywiście 864 osób. Rozbudowano istniejące kompanie^[6]. W sierpniu 1793 roku redukowano wojsko polskie. Etat wynosił 752 żołnierzy, a w rzeczywistości służyło 712 żołnierzy^[6]. Etat ten podwyższono i w końcu grudnia 1793 roku etatowy stan regimentu wynosił 1432 żołnierzy, a faktyczny 636^[7].

Przy zachowaniu etatu z 1776, nowy zaciąg dla jednostki przewidywał 320 ludzi, co razem miało stanowić 540 żołnierzy w służbie^[8]. Stan oddziału w 1792 roku, do czasu przejęcia wojska litewskiego przez konfederację targowicką, wynosił etatowo 1440 żołnierzy, a praktycznie 864^[9]. Można przyjąć, że w kwietniu 1794 roku stan regimentu wynosił etatowo 1432 żołnierzy, a faktyczny 673^[10].

Regiment posiadał dwa bataliony złożone z 4 kompanii^[11]. Jego stan liczebny na dzień 1 sierpnia 1793 wynosił 712 ludzi, a 16 kwietnia 1794 roku około 600^[11].

• Po 1776: wyłogi czarne, guziki złote. Piechota litewska używała rajtroków chabrowych^[12].
• Podczas insurekcji kościuszkowskiej: wyłogi zielone, guziki złote^[12].

Regiment stacjonował w następujących miejscowościach^[1]:

• Mińsk (1775),
• Janiszki (1778),
• Nowogródek, Szereszów (1778-1789),
• Kowno (1789),
• Wilno (1790),
• Kowno (1791),
• Preny (grudzień 1792),
• Szaty (1794).

Regiment przynależał do Buławy Polnej Litewskiej i do 1791 roku szefowali mu hetmani polni litewscy. Po zniesieniu Buławy Polnej szefem jednostki został w 1792 roku gen. inspektor Paweł Grabowski, którego za czasów konfederacji targowickiej zastąpił hetman polny litewski Szymon Kossakowski, a tego z kolei w 1793 roku Michał Kossakowski^[2]?. Regimentem dowodził zazwyczaj pułkownik. Stanowisko szefa regimentu, związane z wielkimi poborami, było najczęściej uważane za synekurę. Szefowie posiadali prawo fortragowania (przedstawiania do awansu) oficerów^[13]. W 1777 roku w sztabie winno znajdować się poza szefem i regimentsfelczerem: sześciu oficerów - pułkownik, podpułkownik^[a], major, regimentskwatermistrz, audytor i adiutant. W regimencie występowało zwiększenie rang tytularnych. Faktycznie każdy z oficerów miał wyższy stopień „w wojsku” niż rzeczywiście pełniony. Początkowo kwatermistrzowie i audytorowie posiadali niższe rangi niż kapitańska. W kompaniach miało być po trzech oficerów: kapitan sztabowy, porucznik i chorąży. Wyjątek stanowiła kompania podpułkownika, w której nie było kapitana. Razem poza szefem i regimentsfelczerem w jednostce powinno być 17 oficerów. Faktycznie było ich 15^[6].

W 1792 roku w regimencie służyło czterech sztabsoficerów z nadetatowym podpułkownikiem Buchowieckim, 16 osób średniego i niższego sztabu, 16 oficerów w kompaniach, 44 podoficerów, 12 doboszów, 632 szeregowych, w tym 8 cieśli^[6].

Szefowie regimentu^[1]?:

• Stanisław Denhoff (miecznik w. lit. zm. 1728),
• książę Michał Kazimierz Radziwiłł Rybeńko (1736-1744),
• Michał Józef Massalski (4 października 1744 do 1762),
• Aleksander Michał Sapieha (1762),
• Józef Sylwester Sosnowski (wojewoda połocki 1776–1780),
• Ludwik Tyszkiewicz (1780–1793),
• Kossakowski (pisarz polny, 1794).

Pułkownicy^[1]:

• Brzostowski (starosta orszański 1754, gen. lejtn. 1755),
• Józef Osipowski (13 lutego 1778) (podkomorzy smoleński 1787),
• książę Ignacy Giedroyć (1789),
• Paweł Jerzy Grabowski (1794).

3 Regiment Pieszy uczestniczył w 1792 w wojnie polsko-rosyjskiej toczonej w obronie Konstytucji 3 Maja. Dowódca: gen. Paweł Jerzy Grabowski. Stan osobowy: 901 ludzi.

Bitwy i potyczki^[1]

• Granne (24 lipca 1792),
• Wilno (11 sierpnia 1794),
• Praga (4 listopada)
• bitwa pod Mirem (11 czerwca 1792)^[2]

• Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
• Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717–1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
• Mariusz Machynia, Valdas Rakutis, Czesław Srzednicki: Oficerowie wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sztab, kawaleria, artyleria, wojska inżynieryjne i piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1999. ISBN 83-7188-239-4.
• Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
• Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.