Zamek w Kole

Zamek w Kole

nr rej. 30/380 z 17.01.1953[1]
Państwo	Polska
Miejscowość	Gozdów
Typ budynku	zamek
Styl architektoniczny	gotyk
Wysokość całkowita	ok. 17 m (zachowany fragment wieży)
Rozpoczęcie budowy	po 1365
Ukończenie budowy	przed 1383
Zniszczono	po 1577
Pierwszy właściciel	Kazimierz III Wielki
Kolejni właściciele	starostowie kolscy
Położenie na mapie Koła Zamek w Kole
Położenie na mapie Polski Zamek w Kole
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Zamek w Kole
Położenie na mapie powiatu kolskiego Zamek w Kole
52°11′51,3″N 18°36′31,0″E/52,197583 18,608611
Multimedia w Wikimedia Commons

Zamek w Kole, zamek w Gozdowie – warowny zamek wzniesiony na polecenie króla Kazimierza Wielkiego po 1365 roku w okolicach miasta Koła, na terenie miejscowości Gozdów. Zamek zabezpieczał drogę prowadzącą z Wielkopolski w kierunku Łęczycy przez dolinę Warty. Budowla znajduje się na sztucznym wzniesieniu w zakolu Warty.

Zamek królewski należący do starostwa kolskiego, pod koniec XVI wieku leżał w powiecie konińskim województwa kaliskiego^[2].

Pierwotna stała zabudowa zamku została zniszczona w wyniku pożaru, a jej szczątków użyto do zniwelowania dzisiejszego wzgórza zamkowego^[3][4]. Badania archeologiczne na zamku odnalazły pozostałości osiedli z początków XIV wieku^[5].

Najstarszym elementem zamku była wieża-donżon^[6], według niektórych źródeł (Poklewski-Koziełł, Baciński) ufundowana przez Władysława Łokieteka^[4], według Tomasza Olszackiego i Piotra Laska mogła pochodzić z okresu rządów dynastii Przemyślidów^[7]. Podczas badań archeologicznych przeprowadzonych w 2019 roku na wapiennej wylewce fundamentowej wieży odnaleziono srebrny kwartnik wybity w Krakowie w latach 1367–1370, co wskazuje na to, że fundatorem zamku był Kazimierz III Wielki^[8][9][10]. Wieża miała wymiary 11,8 x 13,2 metra^[11][12], ok. 11,75 x 15 metrów^[3] lub 12,10 x 15,47 metrów^[5], a grubość muru wynosiła 2,5 metra^[3][11]. Z murów obwodowych wieży zamkowej zachowały się jedynie fragmenty konstrukcji piwnic^[11], pełniących niegdyś funkcję kuchni oraz magaznu^[13]. W wieży zachowany był podział na dwa pomieszczenia o wymiarach 7,20 x 6,80 oraz 6,80 x 2,20 (lub 2,30^[5]) metrów, w mniejszym pomieszczeniu odnaleziono pozostałości studni^[12]. Do budowy wieży użyto wczesnośredniowiecznych ciosów piaskowca, co wskazuje na to, że budulec pochodził z rozbiórki lub przebudowy romańskiej budowli sakralnej^[8], pochodzącej z XII lub XIII wieku. Według Olszackiego i Różańskiego piaskowiec mógł pochodzić z rozbiórki fragmentu kościoła św. Andrzeja w Kościelcu^[13]. Donżon miał 5 lub 6 pięter, a jego wysokość mogła wynosić około 20 metrów^[13], od XV wieku ogrzewany był piecami kaflowymi^[10].

Na podstawie badań archeologicznych w latach 70. XX wieku stwierdzono, że wieża bramna oraz mury obwodowe dobudowano do wieży mieszkalnej^[14]. Mury objęły teren na planie prostokąta o wymiarach 50 x 30 metrów^[11]. Mury obwodowe wybudowano na fundamencie kamiennym, a ściany z cegieł w wiązaniu gotyckim i wendyjskim^[15]. Budowa murów, baszty głównej i budynku bramy datowana jest na przełom XIV i XV wieku lub XV wiek^[15]. Mury zdobione są zendrówkami^[16].

Dzięki tym samym badaniom odkryto, że w XV wieku przeprowadzono intensywne prace budowlane przy wieży mieszkalnej^[14]. W południowej i zachodniej części dziedzińca nie istniała murowana zabudowa, istniały tam najprawdopodobniej tylko budynki drewniane lub szachulcowe^[17] oraz studnie. Podczas badań archeologicznych w 1979 roku na terenie dziedzińca odsłonięto 3 prostokątne półziemianki^[12]. Sam dziedziniec nie był murowany, na podzamczu odnaleziono również ślady drewnianych umocnień zabezpieczających budowlę od strony zalewowej^[18].

We wschodnim odcinku muru umieszczono wieżę główną (basztę), zachowaną obecnie do wysokości ok. 17 metrów. Wieża ta wybudowana jest na planie kwadratu o wymiarach około 8 x 8 metrów, na wysokości około 8 metrów przechodzi w cylinder^[19][20]. Nie zachowały się żadne ślady po zwieńczeniu wieży^[19]. W murze wieży istniał najprawdopodobniej drewniany wykusz, prawdopodobnie pełniący funkcję latrynową^[21]. Na górne kondygnacje baszty wiedzie wejście z muru obwodowego, poprowadzone przez klatkę schodową umieszczoną w grubości muru^[20]. Przy południowo–wschodnim fragmencie muru, w odległości około 8 metrów od wieży głównej, znajdował się budynek bramny^[21].

Najlepiej zachowany jest południowo– i północno–zachodni fragment murów zamkowych, które obecnie mają wysokość około 10 metrów^[21]. Mur północny zachowany jest tylko w partiach fundamentowych, najprawdopodobniej na skutek działań wód oraz w wyniku rozbiórki^[22]. Całość zamku otoczona była fosą^[23].

Budowę zamku w Kole Kazimierzowi Wielkiemu przypisał Jan Długosz^[24] w jego dziele Roczniki^[25]. Konstrukcję zamku rozpoczęto w ostatnich latach panowania Kazimierza^[8], najprawdopodobniej jednak została ona ukończona już po jego śmierci^[26]. Najstarsza wzmianka o zamku w Kole pojawia się w Kronice Janka z Czarnkowa, według której w 1383 roku starosta Krystyn z Kozichgłów wraz z kilkoma innymi rycerzami wyruszył z kolskiego zamku plądrować dobra arcybiskupie, czyli Grzegorzew i Turek^[24][8][27]. Zamek był siedzibą starostów kolskich, a podczas ich nieobecności zajmowali go burgrabiowie^[28]. Prawdopodobnie we wczesnym etapie budowy zamku doszło do pożaru, który na jakiś czas zatrzymał postęp prac^[10].

Badania archeologiczne wykazały, że pierwszym obronnym elementem założenia była wieża – donżon na planie prostokąta, zbudowana z cegły na fundamentach kamiennych pochodzących z rozbiórki innego obiektu i otoczona wałem drewniano-ziemnym, którą mógł wybudować Bolesław Pobożny (według M. Żemigały), Henryk Głogowczyk, Wacław II, Władysław Łokietek (według T. Poklewskiego-Koziełła) albo, co potwierdzono podczas ostatnich badań, Kazimierz Wielki^[8] (według T. Olszackiego^[29], J. Tomali). Razem z zamkiem w czasach Kazimierza Wielkiego został wybudowany również kościół farny Podwyższenia Krzyża Świętego^[4].

Na kolskim zamku wielokrotnie przebywał król Władysław Jagiełło, prawdopodobnie w wyniku tych wizyt zapoczątkowany został zwyczaj odbywania się w Kole zjazdów generalnych szlachty wielkopolskiej, które często obradowały w obecności króla^[30]. W XV wieku na zamku przeprowadzono intensywne prace budowlane^[14]. W 1475 roku święta Bożego Narodzenia oraz styczeń 1476 roku spędzili w kolskim zamku król Kazimierz Jagiellończyk i Elżbieta Rakuszanka^[31]. Podczas ich pobytu przyjęto na zamku członków powracającego z Bawarii orszaku weselnego Jadwigi Jagiellonki, którzy przynieśli jednak ze sobą zarazę i wielu z nich zmarło w Kole^[32], wśród nich m.in. podstoli litewski Wojciech Moniwid i rycerz Jan Czyżowski^[30][33]. Dla Kazimierza Jagiellończyka zamek w Kole był jedną z najważniejszych rezydencji^[25]. W kolskim zamku z Kazimierzem Jagiellończykiem mieli spotkać się przedstawiciele Związku Pruskiego^[34].

W latach 1476–1481 zamek był siedzibą księżnej sochaczewskiej Anny^[14][8], podczas jej obecności w Kole mieszkała na zamku wraz ze starostą kolskim i swoim dworem^[35].

W 1506 roku starosta Jarosław Sokołowski z Wrzącej przeprowadził renowację zamku^[32]. W 1513 roku na zamku przebywał król Zygmunt Stary^[32]. Do 1577 roku na zamku rezydowali starostowie kolscy, którzy opuścili go jednak na rzecz Kościelca^[14][36]. Po opuszczeniu zamku przez starostów zaczął on popadać w ruinę^[14], chociaż możliwe, że przez jakiś czas był jeszcze zamieszkany^[37]. Co najmniej do drugiej połowy XVI wieku na zamku funkcjonował sąd starościński^[38].

W 1655 roku Erik Dahlbergh określał już na swoim planie kolski zamek jako castellum destructum^[14][38]. Za panowania Augusta III Sasa Sejm darował ruiny zamku kolskim bernardynom, którzy użyli materiału z zamku do odbudowy zniszczonego kościoła^[14], rozebrano wtedy najprawdopodobniej wieże mieszkalną^[39], lecz prace zostały w końcu przerwane w związku z trudnościami w pozyskiwaniu materiału^[37][40][41]. W 1815 roku zamek wizytowany był przez Klemensa Kołaczkowskiego w celu ocenienia możliwości wykorzystania umocnień do celów militarnych^[39].

Pierwszą inwentaryzację ruin kolskiego zamku przeprowadził w 1851 roku Kazimierz Stronczyński^[42]. Do czasów I wojny światowej nie przeprowadzano na zamku żadnych konserwacji, postulował o nie w tym czasie m.in. Michał Rawita Witanowski, który prosił o to m.in. hrabiego Aleksandra Cypriana von Kreutza. W okresie międzywojennym drobne prace podejmowano z inicjatywy m.in. Czesława Freudenreicha i Ignacego Ziębowicza, w tych samych latach jednak miejscowi rolnicy wybierali z ruin zamku kamień^[42].

Ruiny zamku wpisano do rejestru zabytków 17 stycznia 1953 roku, w tym samym roku przeprowadzono na zamku inwentaryzację i wstępne badania^[42]. W tym czasie przeprowadzono również prace budowlane, których celem miało być uzupełnienie i zabezpieczenie zachowanych fragmentów murów, nie zostały one jednak przeprowadzone do końca^[42][43]. Na przełomie 1954 i 1955 roku zamek i wzgórze zamkowe zostały włączone do systemu wałów przeciwpowodziowych, co doprowadziło jednak do naruszenia wschodniego narożnika zamku^[43].

W 1971 roku, po kolejnych aktach wandalizmu i wybierania kamienia na zamku, po interwencji wojewódzkiego konserwatora zabytków, ustawiono na zamku tablice informacyjne oraz naprawiono szkody wyrządzone przez wandali, prace te jednak nie zostały wykonane fachowo^[43]. W 1977 roku na zlecenie wojewódzkiego konserwatora zabytków powstała dokumentacja techniczna i inwentaryzacja fotogrametryczna zamku, zlecono wtedy też naprawę korony murów i szkarp oraz naprawę rys, pęknięć i uzupełnienie brakujących cegieł. W 1983 roku przeprowadzono inwentaryzację pomiarową wieży i zachowanym murów, a rok później również wykonanie projektu zabezpieczenia zamku^[44]. Prace w latach 1977–1983 prowadzone były przez Muzeum Okręgowe w Koninie, kierowała nimi Łucja Pawlicka-Nowak^[40][45].

W trakcie prac w okresie PRLu uporządkowano ruiny, nie zabezpieczono jednak w ogóle ruin wieży mieszkalnej oraz części murów, a części prac nie wykonano do końca^[46].

Od 2005 roku w pobliżu zamku organizowany jest Koło Bluesa Festival^[47]. W sierpniu 2019 roku studenci Wydziału Archeologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza pod kierownictwem Artura Różańskiego i Tomasza Olszackiego prowadzili na kolskim zamku prace archeologiczne, mające być wstępem do opracowania dokumentacji i następnej rewitalizacji ruin zamku^[48][49][45]. W połowie czerwca 2020 roku archeolodzy z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie rozpoczęli na zamku badania geofizyczne^[50]. W sierpniu tego samego roku rozpoczęto konserwację fragmentu północnego muru zamku^[51].

Podczas wykopalisk w październiku 2020 roku na zamku odnaleziono m.in. fragmenty ceramiki, metali i kości oraz przedmioty wykonane ze złota. Znaleziono również złoty pierścień datowany na II połowę XIV wieku^[9]. Odkryto także fundamenty i fragmenty piwnic dawnego donżonu^[5].

• JarosławJ. Baciński JarosławJ., Zamek królewski w Kole, Koło–Wąbrzeźno: Wąbrzeskie Zakłady Graficzne, 2005, ISBN 83-87605-11-5 .
• Piotr Maluśkiewicz. Ziemia Konińska. Konin 1997
• Józef StanisławJ.S. Mujta Józef StanisławJ.S., 635 lat miasta Koła, Koło: Muzeum Technik Ceramicznych w Kole, 1997, ISBN 83-86139-34-X .
• TomaszT. Nuszkiewicz TomaszT., Siedziba starostów - zamek kolski, Koło: Muzeum Technik Ceramicznych w Kole, 2023, ISBN 978-83-968900-7-8 .
• TomaszT. Olszacki TomaszT., ArturA. Różański ArturA., Residential tower of the Koło castle in the light of the latest archaeological research, „Archaeologia Historica Polona”, 29, 2021, s. 91–112, DOI: 10.12775/AHP.2021.006 .
• TomaszT. Olszacki TomaszT., Zamek w Kole w świetle wyników badań archeologicznych (1977-1983) i nowych interpretacji, Królewskie miasto Koło Studia w 650. rocznicę lokacji miasta Koła, red. Izabela Skierska, IzabelaI. Skierska, Koło: Urząd Miejski w Kole, 2012, s. 105-174, ISBN 978-83-62485-84-0, OCLC 812761310 .
• ŁucjaŁ. Pawlicka-Nowak ŁucjaŁ., Koło, woj. konińskie. Zamek, „Informator Archeologiczny”, 13, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 1979, s. 218-219, ISSN 0085-1876 .
• KrzysztofK. Witkowski KrzysztofK., Zamek kolski, Koło: Gmina Miejska Koło, 2024, ISBN 978-83-968900-8-5 .

• Zamek w Kole (zamki.res.pl)
• Zamek w Kole (www.zamki.pl)
• Archiwalne widoki zamku w bibliotece Polona