Sołońce

Sołońce – alkaliczne, sodowe i słono-sodowe gleby, zwykle półpustynne i stepowe. Cechują się wysokim stężeniem jonów Na⁺ i małą zawartością soli rozpuszczalnych. Występują na całym świecie wzdłuż wybrzeży i na równinnych terenach o wysokich temperaturach podczas lata i niskich opadach. Sołońce są praktycznie nieprzydatne w rolnictwie, uprawiane tylko w niewielkim stopniu – głównie jako wyspy na areale lepszych gleb. W sytuacjach skrajnych są wolne od pokrywy roślinnej, poza tym porośnięte są roślinnością halofilną.

Cechą charakterystyczną sołońców jest obecność jonów Na⁺ (zamiennie także Mg²⁺)^[1] powyżej 2-3%, która może dochodzić nawet do 25%^[2]. Przyjmuje się też, że za sołońce uznaje się gleby o zawartości jonów sodu wysycających kompleks sorpcyjny w ponad 15%^[3]. Obecność soli powoduje, że sołońce mają zasadowy odczyn (pH większe niż 8,5^[4] dochodzące do 10^[5]). Z kolei normy FAO definiują sołońce jako gleby słone o przewadze jonów sodu o pH większym niż 8,5 oraz zawierające węglan sodu (Na₂CO₃)^[6]. W porównaniu do sołonczaków sołońce zawierają zwykle mniej soli rozpuszczalnych^[3].

Sołońce charakteryzują się bardzo dużą lepkością w stanie mokrym i zwięzłością (zbitością) w stanie suchym^[3][5]. Cechują się także silnie rozdrobnioną warstwą koloidalną i słabą przepuszczalnością wody, co powoduje, że należą do najtrudniejszych gleb do melioracji (zarówno jeśli chodzi o doprowadzenie, jak i odprowadzenie wody). Ich cechą charakterystyczną jest wytrącanie się na powierzchni warstewek czarnego osadu (czarne ziemie alkaiczne/black alkali)^[4].

Sołońce nie mają ustalonego profilu glebowego, gdyż ich cechą charakterystyczną nie jest budowa (jak w przypadku np. bielic, rędzin, czarnoziemów), ale zawartość soli. Z tego względu bez badania składu pierwiastków (szczególnie sodu) praktycznie nie da się ich wyróżnić^[7].

Najbardziej rozpowszechnionym profilem glebowym sołońców jest A-/AE/-Bna-Cnasa, jednakże mogą mieć profil typowy dla innych gleb^[7]. Zapis ten oznacza (od powierzchni):

• A – poziom próchniczny
• AE – poziom próchniczny wraz z poziomem wymywania^[8]
• B – poziom wzbogacania
• C – poziom skały macierzystej
• na – poziom wzbogacony w sód wymienny
• sa – akumulacja soli rozpuszczalnych łatwiej niż gips
• gg – oglejenie od wód gruntowych, z silną redukcją.

W polskiej systematyce^[7] sołońce mają rangę typu zaliczanego do działu gleb słonych, rzędu gleb słono-sodowych. Dzielone są na dwa podtypy:

• sołońce typowe (profil: A-/AE/-Bna-Cnasa) – gleby sodowe o zawartości soli rozpuszczalnych w profilu do głębokości 1 m mniejszej niż 0,2%. Przy dużym stężeniu sodu cechują się brakiem zasolenia^[3],
• sołońce sołonczakowe (profil: A-/na/-Bna-Csanagg) – gleby słono-sodowe o zawartości soli rozpuszczalnych od 0,2 do 2,0%. Po wypłukaniu soli rozpuszczalnych przeklasyfikowywane są na sołońce typowe^[3].

Sołońce występują we wszystkich strefach klimatycznych oprócz arktycznej i subarktycznej^[9]. Zajmują ok. 1% powierzchni lądów na Ziemi^[10], tj. ok. 135 milionów hektarów^[1][6]. Występują na rozległych obszarach północno-wschodniej Argentyny i w Chile^[10], w południowej Europie (na Ukrainie, Węgrzech, w Rosji, Rumunii i Bułgarii), w Azji (Kazachstan i Chiny), w Republice Południowej Afryki, Australii oraz w Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie^[1][11]. Wykształcają się w rejonie wybrzeży, gdzie gleby zasalane są wodami morskimi^[10], największe powierzchnie zajmują jednak na równinnych terenach w klimacie umiarkowanym i subtropikalnym z gorącym i suchym latem, na obszarach, gdzie roczne opady nie przekraczają 400–500 mm^[1]. Sołońce występują najczęściej wśród sołonczaków^[12], jednakże w obszarze nad Morzem Kaspijskim oraz w centralnej Kanadzie mogą występować wśród kasztanoziemów i czarnoziemów. W strefie stepów występują wraz z histosolami, a w Sudanie wraz z wertisolami^[13].

Tworzą się najczęściej w nieckach, zasilanych wodami zasolonymi i cechującymi się silną ewaporacją^[14][15], często stanowiąc wyspy wśród gleb mniej słonych^[16]. Obecność sołońców może, chociaż nie musi świadczyć o wyschnięciu jeziora (słonego lub gorzkiego), co z kolei może sugerować, że klimat w danym miejscu w przeszłości był suchy i gorący^[17]. Mozaika sołońców, sołonczaków oraz gleb kasztanowych i sołońcowych może występować na brzegach i wyspach lagun, takich jak Siwasz^[18]. Oprócz naturalnych solnisk w zasięgu wód morskich lub wypływu podziemnych wód słonych, tego typu gleby mogą mieć charakter antropogeniczny, tworząc się w miejscach stałego dopływu słonych wód kopalnianych lub przemysłowych^[7].

Sołońce są porośnięte głównie przez łąki i stepy z roślinnością halofilną. Ze względu na dużą zawartość soli oraz niekorzystny klimat znaczna część obszarów, na których występują sołońce, jest pustynna^[9]. W klasyfikacji siedlisk palearktyki wyróżnione są zachodniopontyjskie zagłębienia z sołońcami z roślinnością tworzoną przez murawy mannic (Puccinellia), zbiorowiska z Camphorosma annua, Bassia sedoides, Hordeum hystrix oraz zbiorowisko Pholiurus i babek (Plantago)^[19]. Dalej na wschodzie, w Azji Środkowej na sołońcach wykształcają się ubogie zbiorowiska liczące do 5 gatunków z dominacją Artemisia pauciflora, Camphorosma monspeliacum, Anabasis salsa, Atriplex cana, różnymi gatunkami z rodzaju Nanophyton oraz Kochia prostrata i Artemisia lercheana. Najbardziej wysycone chlorkiem sodu siedliska są wolne od roślin. Zbiorowiska pionierskie np. na silnie zasolonych sołońcach otaczających jezioro Baskunczak tworzy soliród zielny (Salicornia europaea) i Halocnemum strobilaceum^[15].

Sołońce nie są zbyt często używane w rolnictwie ze względu na zasolenie^[20] oraz zbyt wysoki odczyn pH^[4]. Znakomita większość tych gleb używana jest tylko do ekstensywnego wypasu lub pozostaje nieużytkowana^[1]. Sołońce uprawia się praktycznie tylko wtedy, gdy są otoczone lepszymi glebami, w celu uniknięcia wysp na polach, które powodowałyby konieczność dodatkowych manewrów i przekładania urządzeń^[16]. Jako perspektywiczny i opłacalny uznaje się na tych glebach rozwój upraw roślin tolerujących wysokie zasolenie (np. łobód Atriplex)^[21].

Przygotowanie sołońców do uprawy wymaga głębokiej i częstej orki oraz regularnego zakwaszania (redukcji zasady) przez stosowanie dużych ilości wapna lub gipsu. Słaba przepuszczalność powoduje jednak, że proces należy często powtarzać wraz z przeorywaniem ziemi tak, aby substancje związały się na całej potrzebnej głębokości profilu glebowego. Ilość wymaganej substancji wynosi od kilkunastu do dwudziestu kilku ton gipsu na hektar^[22], co sprawia, że procedura ta ma uzasadnienie tylko na małym obszarze wyspy, w celu ujednolicenia jej warunków z resztą areału. Na większą skalę proces ten jest ekonomicznie nieuzasadniony^[16]. W niektórych rejonach świata (np. w Armenii) prowadzono daleko idące prace uzdatniające te gleby do upraw z użyciem rozcieńczonego kwasu siarkowego^[1].