Rewizjonizm (marksizm)

Ten artykuł dotyczy rewizjonizmu w marksizmie. Zobacz też: Rewizjonizm.

Rewizjonizm – kierunek ideologiczny powstały w XIX wieku i wyrosły z rewizji podstawowych założeń filozoficznych i doktrynalnych marksizmu. Za głównego teoretyka rewizjonizmu w pierwszym okresie uważa się Eduarda Bernsteina, który w swojej pracy Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie (1899) odrzucił koncepcję przewrotu rewolucyjnego. Poglądy określane w łonie marksizmu mianem rewizjonistycznych rozwinęły się później w bloku wschodnim na tle odwilży postalinowskiej, m.in. w Czechosłowacji (w okresie „praskiej wiosny”), Polsce (od przełomu październikowego), Jugosławii (grupa Praxis) i na Węgrzech^[1].

Pojęcie rewizjonizmu początkowo odnosiło się do nurtu ewolucjonistycznego w socjalizmie, którego założenia zostały sformułowane w programach gotajskim (1875) i erfurckim (1891) Socjaldemokratycznej Partii Niemiec pod przewodnictwem Augusta Bebla, Eduarda Bernsteina, Karla Kautskiego i Wilhelma Liebknechta. Program gotajski spotkał się z krytyką Karla Marksa (Krytyka programu gotajskiego, 1875), który poproszony przez twórców o stanowisko zarzucił programowi oportunizm. Program erfurcki opowiadał się za działalnością legalną i na gruncie pozytywizmu stawiał stopniową poprawę warunków życia robotników przed dążeniami do zmiany ustroju.

Rewizjonizm marksistowski w Europie Wschodniej – określany także marksizmem krytycznym^[2] – pojawił się na fali destalinizacji, motywowany od strony moralnej poczuciem uwikłania w zbrodnie stalinizmu, a od strony intelektualnej dążeniem do zrzucenia ograniczeń wynikających z dogmatyzmu radzieckiej wykładni marksizmu i z dyscypliny partyjnej^[3], a zatem do osłabienia zależności życia umysłowego od polityki komunistycznej. Nurt ten wychodził od założeń marksistowskich, ale z biegiem czasu część jego przedstawicieli – szczególnie na emigracji – zerwała całkowicie z tradycją marksizmu i przeszła na pozycje antykomunistyczne^[4]. Granica pomiędzy liberalnym, reformatorskim skrzydłem partii (bezpośrednio po 1956 puławianie) a właściwymi rewizjonistami była płynna, zaś sami rewizjoniści początkowo uważali się za lewicę partyjną i przedstawiali stalinizm jako rewizjonizm, tj. wypaczenie marksistowskiego kanonu^[5]. Raymond Taras(inne języki) wyróżnia wśród rewizjonistów m.in. dysydentów domagających się powrotu do autentycznego marksizmu oraz reformatorów, których celem było stopniowe przekształcenie ustroju z pozycji obozu władzy^[6].

W Polsce do czołowych rewizjonistów zaliczali się z jednej strony Leszek Kołakowski, czerpiący inspirację z zachodniego liberalizmu, a z drugiej – Jacek Kuroń i Karol Modzelewski, odwołujący się do tradycji ruchu robotniczego^[7]. Znaczącą rolę w rozwoju myśli rewizjonistycznej odegrało środowisko warszawskiej szkoły historii idei, założonej przez Kołakowskiego i Bronisława Baczkę^[8]. W latach 70. i 80. wokół Leszka Nowaka i Jerzego Topolskiego rozwinęło się rewizjonistyczne skrzydło poznańskiej szkoły metodologicznej, które utożsamiło walkę klas z antypaństwowym zrywem „Solidarności”^[9] i postawiło sobie za cel opracowanie nie-Marksowskiego materializmu historycznego^[10].

Termin był wykorzystywany polemicznie do przedstawiania przeciwników ideowych jako błędnych interpretatorów myśli Marksa. W dyskusjach społeczno-politycznych toczących się w Polsce od 1954 służył kwalifikowaniu zwalczanych poglądów jako wywrotowych, a od 1957–1958 stał się oficjalnym określeniem poglądów nieprawomyślnych^[11]. Etykieta rewizjonisty służyła stygmatyzacji zwalczanego stanowiska i mogła zbliżać się znaczeniowo do heretyka („renegaci komunizmu”, „zdrajcy”, „dżuma socjalizmu”, „zaprzańcy”)^[12] lub wroga publicznego („wrogowie ustroju socjalistycznego”, „zwolennicy renesansu kapitalizmu”, „siły antysocjalistyczne”)^[13].

• Neomarksizm

• MagdalenaM. Mikołajczyk MagdalenaM., Rewizjoniści. Obecność w dyskursach okresu PRL, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, 2013, ISBN 978-83-72-71-837-2 .
• RaymondR. Taras RaymondR., Marxist Critiques of Political Crises in Poland, RaymondR. Taras (red.), The Road to Disillusion: From Critical Marxism to Postcommunism in Eastern Europe, Armonk, NY: M. E. Sharpe(inne języki), 1992, s. 81–113, ISBN 978-0-87332-790-9 .
• MirosławM. Tyl MirosławM., Rewizjonizm, awangarda, aktualizacja – przypadek warszawskiej szkoły historii idei, „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria”, 28 (2), 2019, s. 187–201, DOI: 10.24425/pfns.2019.128384 .