Oddział II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego (LWP)

Oddział II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego – organ wywiadu wojskowego działający w ramach struktur Sztabu Generalnego Wojska Polskiego ludowego Wojska Polskiego, istniejący w Polsce od 1945 do 1951 roku. Następnie przemianowany na Zarząd II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Także od 17 lipca 1947 roku do 5 czerwca 1950 roku, Oddział II Sztabu Generalnego połączono z Wydziałem II Samodzielnym MBP, co utworzyło Departament VII Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, zajmujący się wywiadem. O II SG WP jest uznany za organ bezpieczeństwa państwa.

Powołanie w pełni wyspecjalizowanej instytucji wywiadu wojskowego nastąpiło 18 lipca 1945 roku. W ramach struktur Sztabu Generalnego Wojska Polskiego (SGWP) powstał oddział II (wywiadowczy). Powołany on został rozkazem organizacyjnym naczelnego dowódcy Wojska Polskiego nr 00177 z 18 lipca 1945 roku^[2]. W okresie od 17 lipca 1947 do 5 czerwca 1950 Oddział II SG WP był połączony z Departamentem VII Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego^[2]. 15 listopada 1951, rozkazem organizacyjnym numer 0088 ministra obrony narodowej, marszałka Polski Konstantego Rokossowskiego, Oddział II przekształcono w Zarząd II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, a podstawowe wydziały przeniesiono do rangi oddziałów. W chwili reorganizacji kadra liczyła 254 oficerów i 105 pracowników kadrowych. Zakres terytorialny rozpoznania wywiadowczego rozszerzono na Norwegię, Hiszpanię, Portugalię, Grecję, Turcję oraz Izrael.

Na czele Oddziału stał Szef,

byli nimi kolejno:

• płk Nikanor Gołosnicki ps. Ozga (lipiec – sierpień 1945)^[3];
• płk Grigorij Domaradzki – VIII^[4] 1945 – 19 XII 1945
• gen. bryg. Wacław Komar – 19 XII 1945 – 14 X 1950
• mjr Iwan Pieriemyszczew – 1950^[5]
• p.o. gen. bryg. Konstantin Kasznikow 14 X 1950 – 15 III 1951
• płk Igor Suchacki 15 III 1951 – 10 IV 1953 – już jako szef Zarządu II

Oddział II podporządkowany początkowo pierwszemu Wiceministrowi Obrony Narodowej, a od marca 1950 roku Szefowi Sztabu Generalnego WP. Byli nimi m.in.

• I Wiceministrowie ON
  • gen. dyw. Marian Spychalski – 30 X 1945 – 11 III 1949
  • gen. bryg. Edward Ochab – 11 III 1949 – 29 III 1950

• Szef Sztabu Generalnego WP
  • gen broni. Władysław Korczyc – III 1950 – 12 VIII 1952 – pod koniec jego kadencji Oddział II zamieniono na Zarząd II.

Uzależnienie i podległość polityczna RP AD 1944 i PRL wobec Związku Radzieckiego, które było widoczne na każdym kroku w Polsce po II WŚ, miało szczególne znaczenie w kierownictwie i strukturze administracyjnej służb specjalnych, w tym cywilnych MBP, jak i w wojskowych, w tzw. informacji wojskowej – Główny Zarząd Informacji WP, które były od podstaw budowane na wzór i pod dyktando ZSRR. Niczym innym nie różniły się służby podlegające pod sztab generalny, czy bezpośrednio pod Ministerstwo Obrony Narodowej.

Do listopada 1945 roku w centrali Oddziału II pracowało czterdziestu dwóch radzieckich oficerów, m.in. byli to żołnierze z kontrwywiadu wojskowego – Smiersz, radzieckiego wywiadu wojskowego GRU, oraz funkcjonariusze NKWD i zwykli oficerowie Armii Czerwonej. Obsadzali oni wszystkie kluczowe stanowiska, włącznie ze stanowiskiem szefa. W pierwszych latach powojennych Siły Zbrojne RP były w fazie kompletnej sowietyzacji, za prosty przykład czego można podać mianowanie Konstantego Rokossowskiego Marszałkiem Polski i osadzenie go na stanowisku Ministra Obrony Narodowej w listopadzie 1949 roku.

Jednak dzięki zatrudnieniu w późniejszych latach ponad stu polskich oficerów (będących agentami GRU GSz WS SSSR, INO NKWD SSSR itp.), nowe kierownictwo dokonało radykalnej przebudowy kadrowej.

Najważniejszym zadaniem wywiadu wojskowego było m.in. zbieranie oraz analizy wszelkich informacji dotyczących potencjału militarnego, gospodarczego i technicznego głównych państw zachodnich, czyli m.in. takich jak Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Francja i Niemcy Zachodnie. Podstawowymi strukturami były: Pion Operacyjny, odpowiedzialny za zbieranie danych, oraz pion informacyjny, dokonujący analizy otrzymanych materiałów w celu opracowania raportów sytuacyjnych i specjalistycznych przewodników. Oddziałowi II podlegała także praca polskich ataszatów wojskowych za granicą. Do połowy 1949 roku utworzono dziesięć ataszatów wojskowych i zorganizowano podstawy sieci agenturalnej w Niemczech Zachodnich, Francji, Wielkiej Brytanii, Włoszech oraz na Bliskim Wschodzie. Większe trudności napotykano jedynie w Stanach Zjednoczonych, Belgii i Szwecji. Przystąpiono też do organizowania pierwszych rezydentur wywiadu nielegalnego.

Od 17 lipca 1947 roku do 5 czerwca 1950 roku, Oddział II Sztabu Generalnego WP połączono z Departamentem VII Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. We wrześniu 1949 roku w Departamencie VII MBP (wywiadzie) pracowało 186 oficerów operacyjnych.

W lipcu 1950 roku struktura Oddziału II Sztabu Generalnego WP przedstawiała się następująco:

Szefostwo:

• Szef
• Zastępca szefa
  • I doradca zastępcy szefa
  • II doradca zastępcy szefa
• Sekretariat
• Kancelaria ogólna
• Archiwum
• Biblioteka

Wydziały i podległe pod nie sekcje:

• Wydział I – rozpoznanie wojskowe bliskiego zasięgu (tzw. wywiad płytki)
• Wydział II – praca operacyjna (w krajach kapitalistycznych)
  • Sekcja I (rozpoznanie RFN i Austrii)
  • Sekcja II (rozpoznanie Stanów Zjednoczonych Ameryki)
  • Sekcja III (rozpoznanie Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej i jej bliskowschodnich kolonii)
  • Sekcja IV (rozpoznanie – Francji, Belgii, Holandii oraz Szwajcarii)
• Wydział III – wywiad morski (z pozycji nabrzeżnych i statków handlowych), rozpoznanie terytorium Szwecji i Danii
• Wydział IV – analizy i sporządzanie raportów i przewodników wywiadowczych
• Wydział V – technika operacyjna
• Wydział VI – nadzór nad polskimi ataszatami wojskowymi (w krajach obozu socjalistycznego) oraz utrzymywanie oficjalnych kontaktów z attaché wojskowymi akredytowanymi w Warszawie
• Wydział VII – administracyjno-gospodarczy
• Wydział VIII – finansowy
• Wydział IX – personalny
• Biuro Szyfrów
• Kartoteka personalna – prowadzenie ewidencji tajnych współpracowników Oddz. II SG WP oraz ważnych osób w poszczególnych krajach kapitalistycznych
• Rezerwa personalna – (oficerowie bez aktualnego przydziału)
• Sekcja Specjalna^[b] – kontrwywiad i praca agenturalno-operacyjna wśród personelu Oddz. II SG WP oraz osłona kontrwywiadowcza dla O.II.SG.
• Kurs Specjalny w Sulejówku

Do końca lat 40. XX w. w jednolitych strukturach wywiadu – Departamentu VII/Oddziału II pełniło służbę trzech radzieckich doradców. W grudniu 1949 na prośbę Bieruta Józef Stalin skierował dalszych czterech, z czego dwóch od marca 1950 roku pełniło faktycznie funkcję zastępców szefa. Byli wśród nich gen.bryg. Konstantin Kasznikow (przyszły szef Oddziału II) oraz płk Andriej Biełajew.

Po ponownym rozdzieleniu wywiadu wojskowego i cywilnego zatrudniono kolejnych piętnastu oficerów radzieckiego wywiadu wojskowego – GRU. Zajmowali oni kierownicze stanowiska w Oddziale (następnie Zarządzie) aż do 1955 roku. Od 14 listopada 1950 roku obowiązki szefa Oddziału ponownie objął Rosjanin – gen. bryg. Konstantin Kasznikow.

• Rafał Leśkiewicz, Radosław Peterman: Wojskowe organy bezpieczeństwa państwa. W: Adrian Jusupović, Rafał Leśkiewicz: Historyczno-prawna analiza struktur organów bezpieczeństwa państwa w Polsce Ludowej (1944-1990). Zbiór studiów. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2013. ISBN 978-83-7629-457-5.
• Leszek Pawlikowicz, Tajny front zimnej wojny. Uciekinierzy z polskich służb specjalnych 1956-1964, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2004, ISBN 83-7399-074-7.