Kriwe

Kriwe, krewe, krywe – pogański kapłan na Litwie i w Prusach w okresie przedchrześcijańskim. Prawdopodobnie nazwę tę stosowano wśród wszystkich pogańskich Bałtów. W oryginale określenie krewe-krewejto (Crywo Cyrwaito) mogło pochodzić od nazwy atrybutu kapłana – krywuły(inne języki). Najstarsze znane źródło, w którym występuje ten termin, to trzynastowieczna kronika Piotra z Dusburga.

Pierwsza wzmianka o kriwe pochodzi z Chronicon terrae Prussiae autorstwa Piotra z Dusburga. Według niego miał on być rezydentem Romowe, który cieszył się posłuchem równym papieżowi oraz czcią wśród królów, możnych i ludu, a także kierował plemionami pruskimi oraz Litwinami. Jego zadaniem było utrzymywanie świętego ognia oraz objawianie woli zmarłych. Odpowiadał również za palenie stanowiących trzecią część łupów ofiar dla bóstw^[1]. Posłowie z laską przekazaną od kriwego mieli również cieszyć się wielką czcią. Według Piotra z Dusburga Romowe miało znajdować się w pruskiej Nadrowii, jednak późniejsi kronikarze lokalizowali je na terenach Litwy, tym samym włączając postać kriwego w krąg religii litewskiej i łotewskiej^[2].

W swoich Rocznikach czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego Jan Długosz krywem nazywał najwyższego kapłana Prusów i Litwinów^[1] rezydującego w Romowe. Według Długosza okoliczne plemiona musiały wykonywać rozkazy krywego pod groźbą śmierci. Długosz uważał, że aktywność kriwego i innych kapłanów pogańskich zainspirowała Prusów do zabicia świętego Wojciecha^[3].

Późniejsi autorzy zaczęli nazywać kriwego mianem krewe-krewejto; przedstawienia tej postaci zaczęły robić się coraz barwniejsze i zbudowały wokół niej legendę pogańskiego papieża^[1]. Według Szymona Grunaua kriwe miał objawiać ludziom wolę bogów, nadzorować święty dąb i przy pomocy wajdelotów organizować życie religijne Prus^[4].

Postać kriwe kriwejto opisuje również w swojej kronice Maciej Stryjkowski. Uznaje go on za najwyższego pogańskiego kapłana, biskupa pogańskiego oraz pogańskiego papieża Prus i Litwy, ponadto przypisuje mu szereg paranormalnych zdolności, np. wróżbiarstwo^[5].

Według Józefa Ignacego Kraszewskiego kriwe odpowiadał za tłumaczenie woli bogów, a pośrednio także za stanowienie prawa, wypowiadanie wojny itp. Nowy kriwe miał obejmować stanowisko po samospaleniu poprzednika. Chronologiczną listę kriwów stworzyli Teodor Narbutt i Mateusz Pretoriusz – obie listy różnią się między sobą, jednak według obu jako pierwsi pruskimi kriwami mieli być Wajdewutas(inne języki) i Bruten(inne języki), a ostatnim miał być ochrzczony w 1265 roku przez krzyżaków Aleps. Kolejni krewowie nie są już łączeni z terenem Prus, ale z Litwą^[6]. Jednym z półlegendarnych litewskich kriwów miał być Lizdejko, znany z legendy o żelaznym wilku^[7]. Teodor Narbutt powołując się na odkrytą przez siebie kronikę stwierdził, iż ostatni kriwe zmarł w 1414 roku na Żmudzi^[8]. Prace Narbutta są jednak odrzucane przez większość historyków, ze względu na fałszerstwa źródeł historycznych, jakich się dopuszczał^[9].

Według części historyków kriwe na Litwie mógł rezydować w pogańskiej świątyni na terenie Doliny Szwentoroga, na której gruzach znajduje się obecnie wileńska katedra^[2].

W epoce romantyzmu kriwe był uznawany za papieża pogańskiego, najwyższego pogańskiego kapłana, bliskiego doradcę wielkiego księcia litewskiego, wręcz uznawany za świętego^[10][11]. W odautorskich przypisach do Grażyny Adam Mickiewicz pisał, jakoby u Litwinów rząd był niegdyś po części teokracki i pełen wpływu kapłanów, na których czele stał Kriwe Kriwejto (drugi człon według kronikarzy miał odnosić się do greckiego kyrios), który mieszkał w Romowe i tam odbierał ofiary oraz rozsyłał po kraju wajdelotów wyposażonych w laskę na znak pełnomocnictwa^[12]. Późniejsi badacze przyjęli bardziej krytyczną postawę wobec tego zagadnienia – na przykład Aleksander Brückner odrzucił historyczność kriwego uważając, że nazwę kapłana wzięto od kapłańskiej laski zwanej krzywulą, a relacje Piotra z Dusburga i innych kronikarzy pełne są przesady^[13]. Henryk Łowmiański uznawał zaś kriwego za postać historyczną, której uprawnienia zostały wyolbrzymione przez kronikarzy (miały się one ograniczać do zwoływania zebrań i funkcji reprezentacyjnych). Inni badacze z przełomu XIX i XX wieku sugerowali również, że nieznający pruskiego Piotr z Dusburga mógł wziąć imię wlasne pruskiego kapłana za nazwę jego funkcji. Współczesny angielski historyk Stephen Christopher Rowell w swojej monografii wyraził pogląd, że opis kriwego w kronice Piotra z Dusburga jest jedynie sugestywnym przykładem, który ma budować wizerunek religii pogańskiej jako kontr-kościoła - przeciwieństwa chrześcijaństwa^[14].

Współcześnie w historiografii dominuje pogląd uznający historyczność istnienia kriwego. Za pruskiego arcykapłana odgrywającego wyjątkową rolę w życiu społecznym i religijnym uznał go Władimir Toporow^[14]. Za mniej lub bardziej historyczną postać uznali kriwego Gintaras Beresnevičius i Norbertas Vėlius(inne języki)^[15]; zdaniem tego pierwszego kriwe posiadał autorytet sakralny, a w Romowe znajdowała się wyrocznia, w której rezydował kapłan uznawany przez okoliczne plemiona za objawiciela boskiej woli^[4]

• Urząd kriwego został reaktywowany w 2002 przez społeczność rodzimowierców bałtyjskich na Litwie, zrzeszonych w związku wyznaniowym Romuva. Jako pierwszy funkcję tę pełnił Jonas Trinkūnas^[16], zaś w 2015 roku funkcję tę objęła Inija Trinkūnienė^[17].
• Postać guślarza Krywego pojawia się w polskim serialu Korona Królów^[18] i Królowie^[19]. Grał go Lech Dyblik^[20].
• Postać kriwego wzmiankowana jest w łotewskim eposie narodowym Lāčplēsis^[21].
• W swojej Grażynie Adam Mickiewicz pisał: „A tak lubi władać, by jego poseł, jak Krywejty goniec, książąt podwyższał albo zmuszał spadać!…”. Słowa te wypowiadał krytkujący butę księcia Witolda książę Litawor, który mówił do swojego sługi Rymwida^[12]

• 
  Kriwe z krywulą na Pomniku Wolności w Rydze
• 
  Szkic kostiumu kriwego do spektaklu Gedimino sapnas
• 
  Obraz przedstawiający kriwego Lizdejkę i wielkiego księcia Giedymina
• 
  Lizdejko z córką Pojatą na gruzach swiątyni Perkuna według Kazimierza Alchimowicza

• Aleksander Brückner – Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne, Pojezierze 1985.
• Algirdas J. Greimas – O Bogach i ludziach, studia mitologii litewskiej, Wyd. Marek Derewecki 2007.
• "Encyklopedya, zbiór wiadomości z wszystkich gałęzi wiedzy", Lwów 1898.
• Andrzej M. Kempiński – Słownik mitologii ludów indoeuropejskich, SAWW 1993.
• "Ludy Bałtyckie. Pierwotna wiara i kulty", Aleksander Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985.
• Jerzy Suchocki – Mitologia bałtyjska, seria: „Mitologie świata”, Wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1991.