Kosmodrom Plesieck

Kosmodrom Plesieck

GIK-1, GNIIP, Mirnyj

Start rakiety, 2016
Organizacja zarządzająca	KW WKS RF
Położenie i warunki
Państwo	Rosja
Obwód	archangielski
Wysokość	131 m n.p.m.
Najmniejsze możliwe nachylenie orbity	62°
Największe możliwe nachylenie orbity	83°
Historia
Data otwarcia	1960[1]
Data pierwszego startu	17 marca 1966[1]
Położenie na mapie obwodu archangielskiego Kosmodrom Plesieck
Położenie na mapie Rosji Kosmodrom Plesieck
62°55′12″N 40°28′12″E/62,920000 40,470000

Plesieck (ros. Космодро́м Плесе́цк, ang. Plesetsk Cosmodrome) – rosyjski kosmodrom położony 180 km na południe od Archangielska^[1] i około 800 km na północ od Moskwy. Największy kosmodrom Federacji Rosyjskiej. Założony w 1960 roku na terenie obwodu archangielskiego^[1]. Wykorzystywany do wysyłania bezzałogowych satelitów Ziemi, głównie wojskowych: zwiadowczych, meteorologicznych, łączności, wczesnego ostrzegania, poszukiwania zasobów naturalnych, nawigacyjnych, naukowych i innych. W okresie ZSRR utajniony.

Pełna nazwa obiektu brzmi: Pierwszy Kosmodrom Testowy Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej (ros. „1-й Государственный испытательный космодром Министерства обороны Российской Федерации”)^[2]. Nadzór nad nim sprawują Siły Powietrzno-Kosmiczne Federacji Rosyjskiej, zaś centrum badawcze kosmodromu realizuje zadania zlecone przez Ministerstwo Obrony FR^[3]. Od 17 września 2020 roku dyrektorem Plesiecka jest pułkownik Nikołaj Andriejewicz Baszlajew^[4].

Plesieck jest najdalej na północ wysuniętym kosmodromem świata. W pasie głównym asteroid znajduje się planetoida Plesetsk, nazwana na jego cześć, a w Petersburgu ulica Plesiecka^[5] (ros. Плесецкая улица), której nazwę zmieniono w 2013 roku, honorując znaczenie kosmodromu.  

Kosmodrom Plesieck zlokalizowany jest w środkowej części obwodu archangielskiego. Zachodnia granica przebiega na linii torów kolejowych, łączących Moskwę i Archangielsk. Część granicy północnej pokrywa się z korytem rzeki Jemca (ros. Емца).

Zajmuje teren o powierzchni 1762 km²^[2]. Znajdują się tu 1473 budynki i 237 urządzeń zasilających, kompleksy startowe z wyrzutniami dla rakiet nośnych, stacje tankowania, kompleksy techniczne i lotnisko^[3]. Poszczególne obiekty zostały połączone wewnętrzną siecią dróg (o łącznej długości około 300 kilometrów) i torów kolejowych^[3].

Do kosmodromu należy 6 kompleksów startowych, 9 wyrzutni rakiet i 8 stacji montażowo-testowych^[6]. Lotnisko jest w stanie przyjąć maszyny o wadze do 220 ton^[7].

Na terenie kosmodromu znajdują się platformy startowe dla wszystkich typów rakiet krajowych i sześć ośrodków^[6]:

• Ośrodek 1 – przeznaczony do testów rakiet lekkich. Znajdują się w nim dwie wyrzutnie rakiet Kosmos-3M, dwie platformy startowe rakiet Cyklon-3, jedna platforma rakiet Rokot i kompleksy techniczne. Tu montowane są satelity na potrzeby geodezji, nawigacji i badań naukowych.
• Ośrodek 2 – przeznaczony do testów rakiet średniego typu. Znajdują się w nim trzy wyrzutnie rakiet Mołnia 8K78 i R-7 i jedna wyrzutnia rakiet Angara. W kompleksie technicznym montowane są satelity komunikacyjne i wojskowe.
• Ośrodek 3 – zajmuje się analizą matematyczną oraz analizą danych z poszczególnych punktów pomiarowych, zlokalizowanych poza terenem kosmodromu.
• Ośrodek 4 – przeznaczony do testów rakiet międzykontynentalnych. Tu znajdują się wyrzutnie i platformy startowe rakiet: RS-12M1 Topol-M, RS-24 i rakiet typu „Sarmat” (R-36M).
• Ośrodek 5 – centrum analizy wyników testów.
• Ośrodek 6 – centrum naukowo-badawcze.  

Punkty pomiarowe, niezbędne do analiz matematycznych trajektorii rakiet, zostały zlokalizowane poza terenem Kosmodromu Plesieck, w miastach takich jak: Norylsk, Mirny, Siewierodwińsk i Narjan-Mar^[7].

Najbliżej Plesiecka leży miasto Mirny (ros. Мирный), w którym znajduje się muzeum kosmodromu^[8][9].

Kosmodrom powstał w czasie zimnej wojny i miał służyć celom wojskowym, to jest testom rakiet międzykontynentalnych R-7^[2].

11 stycznia 1957 roku przyjęto Uchwałę Komitetu Centralnego KPZR i Rady Ministrów ZSRR w sprawie utworzenia obiektu wojskowego o kryptonimie „Angara”. Jego budowę rozpoczęto 15 lipca 1957 roku (w niektórych źródłach tę datę uważa się za powstanie Kosmodromu Plesieck)^[2][10]. Pod koniec lat pięćdziesiątych XX wieku w „Angarze” powstała pierwsza na świecie wyrzutnia pocisków międzykontynentalnych^[11].

W lutym 1959 roku obiekt „Angara” został przemianowany na Trzeci Poligon Artylerii Przeciwlotniczej ZSRR^[10]. Do końca 1964 roku uruchomiono cztery wyrzutnie rakiet typu R-7, trzy wyrzutnie rakiet typu R-9 i siedem wyrzutni rakiet R-16^[10]. W Plesiecku testowano łącznie dziesięć typów rakiet^[2].

Z czasem obiekt rozbudowano, a jego przeznaczenie uległo zmianie, w związku z rozwojem programu badań kosmicznych i na mocy Uchwały Komitetu Centralnego KPZR i Rady Ministrów ZSRR ze stycznia 1963 roku^[10]. Modernizacja trwała trzy lata.

17 marca 1966 roku w Plesiecku odbył się nieudany start rakiety Wostok 8A92. Kolejną nieudaną próbę podjęto 14 października tego samego roku oraz 19 stycznia i 13 marca 1967 roku. Od 24 czerwca 1977 roku w Plesiecku odbył się pierwszy start rakiety Cyklon-3. Do 30 stycznia 2009 roku odbyły się łącznie 122 starty rakiet Cyklon-3.

Po rozpadzie ZSRR Plesieck stał się kluczowym kosmodromem Federacji Rosyjskiej, gdyż Bajkonur znalazł się na terenie Kazachstanu. Na mocy Dekretu Borysa Jelcyna z 11 listopada 1994 roku Plesieck mianowano głównym kosmodromem państwowym, pozostającym pod dowództwem wojsk rakietowych^[12].

Na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. Kosmodrom Plesieck zajmował pierwsze miejsce na świecie pod względem liczby sztucznych satelitów, wysłanych z obiektu. Do 1993 roku było ich 1372. Drugie miejsce zajmował Kosmodrom Bajkonur (917 sztucznych satelitów)^[10]. 25 marca 1993 roku w Plesiecku odbyła się próba wystrzelenia rakiety Start-1. 22 grudnia 1999 roku miał miejsce start rakiety Rokot.

W 2001 roku rozpoczęto budowę kompleksu startowego rakiet kosmicznych Angara (nazwa nawiązuje do pierwszego miana kosmodromu). Prace ukończono w 2014 roku^[13].

Do 12 kwietnia 2002 roku z Plesiecka wysłano 1929 sztucznych satelitów i ponad 500 międzykontynentalnych rakiet balistycznych^[7].

8 listopada 2004 r. odbył się pierwszy start rakiety typu Sojuz 2.

W 2011 roku Siły Powietrzno-Kosmiczne Federacji Rosyjskiej zapowiedziały przeznaczenie równowartości 170 milionów USD na przebudowę i remont kosmodromu Plesieck^[14].

22 czerwca 2015 roku Kosmodrom Plesieck otrzymał Order Suworowa w uznaniu wzmocnienia bezpieczeństwa państwa oraz tworzenia i testowania techniki rakietowej i kosmicznej^[15].

29 maja 2016 roku Siły Powietrzno-Kosmiczne Federacji Rosyjskie wystrzeliły z tego kosmodromu rakietę nośną typu Sojuz-2^[3].

W wyniku awarii w kosmodromie Plesieck kilkukrotnie doszło do wypadków^[10].

26 czerwca 1973 roku, na skutek wybuchu rakiety Kosmos-3M, zginęło dziewięciu żołnierzy z jednostki wojskowej 63551, w tym dowódca major Borys Grigoriewicz Chomiakow^[16][17].

18 marca 1980 roku podczas tankowania rakiety Wostok-2M doszło do eksplozji, w której zginęło 48 osób^[18][19][13]. Wybuch nastąpił 2 godziny i 15 minut przed planowym startem, o 19:01 czasu lokalnego, na platformie numer 43. Rakieta uległa spaleniu^[20]. W celu ustalenia okoliczności tragedii powołano komisję rządową, której przewodniczył Leonid Smirnow^[13]. Za przyczynę wybuchu uznano wyciek stężonego nadtlenku wodoru i zetknięcie się go z materiałem palnym. 5 lutego 1996 roku, po kolejnej analizie okoliczności tragedii ustalono, że ona nie nastąpiła z winy personelu technicznego^[13]. Ofiary (głównie żołnierze jednostki 13991 i cywilny personel techniczny) zostały pochowane w mieście Mirny, gdzie znajduje się pomnik upamiętniający katastrofę.

W październiku 1987 roku w jednym z budynków kosmodromu wybuchł pożar, w którym zginęło pięć osób^[10].

15 października 2002 roku jedna osoba zginęła w wyniku eksplozji rakiety Sojuz U^[10].  

9 listopada 2013 roku, podczas czyszczenia zbiornika na paliwo rakietowe, zginęło dwóch pracowników technicznych, a trzech trafiło do szpitala z objawami zatrucia^[21].

Dowódcy kosmodromu Plesieck (wcześniej bazy rakietowej „Angara” i Trzeciego Poligonu Artylerii Przeciwlotniczej ZSRR)^[6]:

• Generał major Michaił Grigorjewicz Grigorjew (1957 - 1962);
• Generał porucznik Stepan Fiodotowicz Sztańko (1962 – 1963);
• Generał porucznik Gałaktion Jelisiejewicz Ałpaidze (1963 – 1975);
• Generał pułkownik Jurij Aleksiejewicz Jaszyn (1975 – 1979);
• Generał porucznik Władimir Leontiewicz Iwanow (1979 – 1984);
• Generał porucznik Giennadij Aleksiejewicz Kolesnikow (1984 – 1985);
• Generał porucznik Iwan Iwanowicz Olejnik (1985 – 1991);
• Generał porucznik Anatolij Nikołajewicz Pierminow (1991 – 1993);
• Generał porucznik Anatolij Fiodorowicz Owczinnikow (1994 –1996);
• Pułkownik Władimir Pawłowicz Pronnikow (1996 – 1998);
• Generał porucznik Jurij Michajłowicz Żurawlow (1998 – 1999);
• Generał porucznik Giennadij Nikołajewicz Kowalenko (1999 – 2003);
• Generał porucznik Anatolij Aleksandrowicz Baszłakow (24 marca 2003 – 25 czerwca 2007);
• Generał major Oleg Nikołajewicz Ostapienko (2007 – sierpień 2008);
• Generał major Oleg Władimirowicz Majdanowicz (sierpień 2008 – 23 czerwca 2011);
• Generał major Aleksandr Walentinowicz Gołowko (23 czerwca 2011 – 24 grudnia 2012);
• Generał major Nikołaj Nikołajewicz Niestieczuk (2013 – 17 września 2020);
• Pułkownik Nikołaj Andriejewicz Baszlajew (od 17 września 2020 roku).

Lokalizacja kosmodromu Plesieck umożliwia starty obiektów na orbity okołobiegunowe^[22]. Jednocześnie niesie za sobą problemy logistyczne. Zimą w obwodzie archangielskim temperatura może spaść do minus 50 °C. Przez wiele miesięcy w roku prace odbywają się w skomplikowanych warunkach atmosferycznych, podczas mrozów i śnieżyc^[22].

Ponadto kosmodrom jest oddalony od centrum przemysłowego kraju^[22]. Wszystkie rakiety wystrzeliwane z Plesiecka są montowane na miejscu. Niezbędne części, materiały, narzędzia itp. transportuje się z innych części Rosji, głównie wojskowymi samolotami transportowymi, lądującymi na lotnisku na terenie kosmodromu.

W Plesiecku pracuje kilkanaście tysięcy ludzi. Wszyscy mieszkają w mieście Mirny, które znajduje się około 2 km od centrów technicznych tworzących kosmodrom. Takie rozwiązanie przyjęto, aby uniknąć niedogodności, z jakimi mierzyli się pracownicy kosmodromu Bajkonur, którzy od miejsca zamieszkania do pracy dojeżdżali pociągiem co najmniej dwie godziny dziennie^[11]. W celu usprawnienia pracy wszystkie kompleksy startowe są połączone torami kolejowymi z centrami technicznymi^[11].  

Na kosmodromie Plesieck służą żołnierze jednostki wojskowej 13991, z siedzibą w mieście Mirny^[23][24].

Lokalne władze i dowódcy kosmodromu podpisali porozumienie w sprawie uprzątania okolicznych terenów z części, które oddzielają się po starcie i spadają na ziemię^[13]. W 2007 roku usunięto ponad 148 ton metalowych szczątków, będących fragmentami rakiet lub innymi odpadami z Plesiecka^[25].

W ZSRR baza rakietowa „Angara”, Trzeci Poligon Artylerii Przeciwlotniczej, a następnie kosmodrom Plesieck, były obiektami tajnymi z uwagi na strategiczne znaczenie militarne. Oficjalnie o istnieniu kosmodromu poinformowano w 1983 roku^[26][11][20].

Wcześniej obiekt był przedmiotem zainteresowania krajów zachodnich. W połowie lat sześćdziesiątych XX w. brytyjski fizyk Geoffrey E. Perry wraz ze swoimi uczniami badał sygnały radzieckich satelitów za pomocą amatorskiego sprzętu radiowego. W 1966 roku Perry ustalił, że radzieckie satelity znalazły się na innej orbicie i mogły tam zostać umieszczone wyłącznie z północnej części ZSRR, gdzie oficjalnie nie znajdował się żaden kosmodrom. Zlokalizował miejsce, z którym się komunikowały i tym samym wykrył istnienie Plesiecka^[27]. Odkrycie zostało opisane w mediach, a sprawą zainteresowały się wywiady wojskowe krajów zachodnich. Powołano specjalną grupę operacyjną o nazwie Kettering. 3 listopada 1966 roku potwierdziła ustalenia Perry’ego i lokalizację kosmodromu^[28][29][30].

Obecnie kosmodrom nie jest objęty tak powszechną niejawnością jak w ZSRR, pokazywane są filmy ze startów i końcowego etapu przygotowania startu.

10 lutego 2012 roku starszy inżynier Plesiecka, podpułkownik Władimir Wasiljewicz Niestieriec został skazany przez sąd wojskowy na trzynaście lat więzienia za szpiegostwo na rzecz CIA^[31][32][33]. Podczas procesu ustalono, że pobierał wynagrodzenie od rządu USA za przekazywanie informacji o testach rakiet bojowych, co uznano za zdradę stanu^[34].

• Roskosmos
• Kosmodrom Wostocznyj
• Plesieck
• Mirnyj

• Kosmodrom Plesieck na stronach Russian Space Web
• Oficjalny serwis kosmodromu (nie był aktualizowany od 2012 r.)
• Zdjęcia kosmodromu w serwisie Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej. structure.mil.ru. .
• Grafik startów rakiet do 2018 roku (j. angielski)