Skalnica (roślina)

Skalnica
	; Saxifraga granulata
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	Saxifraganae
Rząd	skalnicowce
Rodzina	skalnicowate
Rodzaj	skalnica
	Nazwa systematyczna
	Saxifraga L.; Sp. Pl. 398. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Saxifraga granulata L.
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Skalnica (Saxifraga L.) – rodzaj roślin z rodziny skalnicowatych (Saxifragaceae). Obejmuje ok. 470 gatunków, i to po wyłączeniu tradycyjnie włączanych tu ok. 80 gatunków z rodzaju Micranthes^[4]. Rosną one głównie na półkuli północnej – w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Na południu zasięg rodzaju sięga do Tajlandii w Azji, Etiopii w Afryce oraz obejmuje Kordyliery i Andy na obu kontynentach amerykańskich^[4]^[5], gdzie na południu obejmuje też Ziemię Ognistą^[6]^[4]. Najwięcej gatunków występuje w górach w zbiorowiskach trawiastych oraz na skalistych zboczach^[5]. W Polsce rośnie 16 gatunków rodzimych z tego rodzaju (plus ew. dwa z rodzaju Micranthes dawniej włączane do Saxifraga)^[7].

Wiele gatunków uprawianych jest jako rośliny ozdobne^[5]. Dawniej sądzono, że rośliny z tego rodzaju rosnąc na skałach, powodują ich rozłupywanie, stąd nazwa naukowa od łacińskich słów saxum = skała i frango = kruszyć^[8]^[9]. To samo przekonanie było powodem stosowania tych roślin do leczenia kamicy nerkowej^[9] (co wynikało z doktryny sygnatur – wierzenia, że kształt lub siedlisko rośliny jest wskazówką jej zastosowania)^[6].

Morfologia

Pokrój: Drobne lub niewielkie, osiągające zwykle do 30 cm wysokości byliny^[5] (rzadko do 100 cm^[9]), często tworzące gęste darnie^[8], rośliny kłączowe, nierzadko z rozłogami, rzadko rośliny dwuletnie (S. adscendens) i jednoroczne (S. tridactylites)^[9]. Nagie lub owłosione, czasem gruczołowato^[9].
Liście: Skrętoległe, odziomkowe i łodygowe^[9], te pierwsze często skupione w rozetach przyziemnych i skórzaste^[5]^[5], liście łodygowe zwykle zredukowane, ogonkowe lub siedzące, bez przylistków. Blaszka nerkowata, okrągła, jajowata, łopatkowata, eliptyczna, równowąska, całobrzega, ząbkowana, piłkowana lub klapowana, z użyłkowaniem liścia pierzastym lub dłoniastym^[9].
Kwiaty: Obupłciowe, rzadko jednopłciowe, na szypułkach, zebrane w luźne grona, wierzchotki lub wiechy wierzchotkowe^[9], często wsparte przysadkami^[9]. Kielich i korona 5–krotne, działki i płatki wolne, czasem tych drugich brak. Jeśli płatki są obecne mają kolor biały, kremowy, pomarańczowy, różowy, czerwony lub fioletowy i często są żółto, pomarańczowo lub czerwono kropkowane. W kwiatach 10, rzadko 8 pręcików, o nitkach cienkich lub spłaszczonych. Zalążnia dolna do górnej, z dwóch owocolistków, każdy z własną szyjką słupka^[5]^[9].
Owoce: Wielonasienne torebki zwieńczone dwoma, rzadziej trzema dzióbkami^[9], otwierające się dwiema klapami. Nasiona zwykle bardzo drobne^[5], brązowe, eliptyczne lub jajowate, gładkie, rzadziej ze zgrubieniami lub brodawkowane, ale nigdy nie żeberkowane^[9].
Rodzaje podobne: Mimo odległego pokrewieństwa i istotnych różnic dotyczących cech budowy mikroskopowej (pyłku, zarodków i nasion)^[10] bardzo podobne pod względem budowy makroskopowej są rośliny z rodzaju Micranthes. Różnią się liśćmi z reguły tylko odziomkowymi (jeśli są u nich łodygowe to skupione tylko w dolnej części łodygi) oraz żebrowanymi nasionami^[9].

Systematyka

Rodzaj jest typowym dla rodziny skalnicowatych Saxifragaceae^[11]. W tradycyjnym, szerokim ujęciu rodzaj jest taksonem polifiletycznym – obejmuje dwie grupy gatunków, które mimo morfologicznych podobieństw są odlegle spokrewnione w obrębie rodziny. Około 80 gatunków zagnieżdżonych jest w tzw. kladzie Heucheroides. Rośliny te wyodrębniane są współcześnie w rodzaj Micranthes, siostrzany względem pary rodzajów śledziennica Chrysosplenium i peltobojkinia Peltoboykinia, bliżej spokrewniony z większością rodzajów rodziny niż z resztą gatunków, z którymi tradycyjnie był łączony, tworzących wąsko ujmowany rodzaj Saxifraga w obrębie monotypowego kladu Saxifragoides^[10]^[9].

Gatunki flory Polski^[7]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej^[7], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)^[4]

skalnica darniowa Saxifraga moschata Wulffen
skalnica dwuletnia Saxifraga adscendens L.
skalnica cienista Saxifraga umbrosa L. – antropofit zadomowiony
skalnica gronkowa Saxifraga paniculata Mill.
skalnica jastrzębcowata Saxifraga hieracifolia Waldst. & Kit. ≡ Micranthes hieraciifolia (Waldst. & Kit. ex Willd.) Haw.
skalnica karpacka Saxifraga carpatica Rchb.
skalnica mchowata Saxifraga bryoides L.
skalnica nakrapiana Saxifraga aizoides L.
skalnica naprzeciwlistna Saxifraga oppositifolia L.
skalnica naradkowata Saxifraga androsacea L.
skalnica odgiętolistna Saxifraga retusa Gouan
skalnica seledynowa Saxifraga caesia L.
skalnica śnieżna Saxifraga nivalis L. ≡ Micranthes nivalis (L.) Small
skalnica tatrzańska Saxifraga wahlenbergii Ball
skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus L.
skalnica trójpalczasta Saxifraga tridactylites L.
skalnica ziarenkowata Saxifraga granulata L.
skalnica zwisła Saxifraga cernua L.
skalnica zwodnicza Saxifraga sponhemica C.C. Gmel. ≡ Saxifraga rosacea subsp. sponhemica (C.C.Gmel.) D.A.Webb

Lista gatunków

Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju skalnica.

Zastosowanie

Wiele gatunków to rośliny uprawiane jako rośliny ozdobne w licznych odmianach uprawnych. W obrębie rodzaju wyhodowano także liczne mieszańce międzygatunkowe.

Gatunki uprawiane^[12]

Saxifraga × andrewsii Harv. – skalnica Andrewsa
Saxifraga androsacea L. – skalnica naradkowata
Saxifraga aphylla Sternb. – skalnica bezlistna
Saxifraga × apiculata Engl. – skalnica poduszkowa
Saxifraga × arendsii Engl. – skalnica Arendsa
Saxifraga aspera L. – skalnica szorstka
Saxifraga × borisii Kellerer ex Sünd. – skalnica Borysa
Saxifraga × boydilacina Horný, Soják & Webr – skalnica jednokwiatowa
Saxifraga bronchialis L. – skalnica nerkowata
Saxifraga bryoides L. – skalnica mchowata
Saxifraga × burnatii Sünd. – skalnica Burnata
Saxifraga burseriana L. – skalnica Bursera
Saxifraga caesia L. – skalnica seledynowa
Saxifraga callosa Sm. – skalnica języczkowata
Saxifraga cebennensis Rouy & E.G.Camus – skalnica seweńska
Saxifraga cernua L. – skalnica zwisła
Saxifraga cespitosa L. – skalnica rozesłana
Saxifraga × churchillii Huter – skalnica Churchilla
Saxifraga cochlearis Rchb. – skalnica łyżkolistna
Saxifraga cortusifolia Siebold & Zucc. – skalnica zarzyczkolistna
Saxifraga cotyledon L. – skalnica zagłębiona
Saxifraga crustata Vest – skalnica inkrustowana
Saxifraga cuneata Willd. – skalnica klinowata
Saxifraga cuneifolia L. – skalnica klinolistna
Saxifraga cymbalaria L. – skalnica bluszczykolistna
Saxifraga diversifolia Wall. ex Ser. – skalnica różnolistna
Saxifraga × elisabethiae Sünd. – skalnica Elżbiety
Saxifraga × eudoxiana Kellerer ex Sünd. – skalnica Eudoksji
Saxifraga federici-augusti Biasol. – skalnica Fryderyka-Augusta
Saxifraga ferdinandi-coburgi Kellerer & Sünd. – skalnica książęca
Saxifraga fortunei Hook. – skalnica Fortune'a
Saxifraga geranioides L. – skalnica bodziszkowata
Saxifraga × geum L. – skalnica kuklikowata
Saxifraga × hardingii Horný, Soják & Webr – skalnica Hardinga
Saxifraga hirsuta L. – skalnica szorstkowłosa
Saxifraga × hornibrookii Horný, Soják & Webr – skalnica Hornibroka
Saxifraga hostii Tausch – skalnica Hosta
Saxifraga hypnoides L. – skalnica rokietowa
Saxifraga × irvingii A.S.Thomps. – skalnica Irvinga
Saxifraga juniperifolia Adams – skalnica jałowcowata
Saxifraga lilacina Duthie – skalnica liliowa
Saxifraga longifolia Lapeyr. – skalnica długolistna
Saxifraga luteoviridis Schott & Kotschy – skalnica żółtozielona
Saxifraga × macnabiana R.Linds. – skalnica McNaba
Saxifraga marginata Sternb. – skalnica obrzeżona
Saxifraga × megaseiflora A.S.Thomps. – skalnica wielkokwiatowa
Saxifraga moschata Wulfen – skalnica darniowa
Saxifraga muscoides All. – skalnica mchowa
Saxifraga mutata L. – skalnica zmienna
Saxifraga nevadensis Boiss. – skalnica newadzka
Saxifraga oppositifolia L. – skalnica naprzeciwlistna
Saxifraga paniculata Mill. – skalnica gronkowa
Saxifraga × pauliniae Sünd. – skalnica Pauliny
Saxifraga poluniniana Harry Sm. – skalnica Polunina
Saxifraga retusa Gouan – skalnica odgiętolistna
Saxifraga rosacea Moench – skalnica różowa
Saxifraga rotundifolia L. – skalnica okrągłolistna
Saxifraga sancta Griseb. – skalnica uświęcona
Saxifraga scardica Griseb. – skalnica skardyjska
Saxifraga sempervivum K.Koch – skalnica rojnikowata
Saxifraga stolonifera Curtis – skalnica rozłogowa
Saxifraga stribrnyi (Velen.) Podp. – skalnica Stribrnego
Saxifraga taygetea Boiss. & Heldr. – skalnica bałkańska
Saxifraga tenella Wulfen – skalnica delikatna
Saxifraga trifurcata Schrad. – skalnica trójdzielna
Saxifraga × urbium D.A.Webb – skalnica cieniolubna

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. .
↑ ^a ^b ^c ^d Saxifraga Tourn. ex L., Plants of the World online , Royal Botanic Gardens, Kew .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2011, s. 98. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 831, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 161, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 151. ISBN 83-7079-778-4.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ LucL. Brouillet LucL., Patrick E.P.E. Elvander Patrick E.P.E., Saxifraga Linnaeus, Flora of North America , eFloras.org .
↑ ^a ^b NataliaN. Tkach NataliaN., MartinM. Röser MartinM., Matthias H.M.H. Hoffmann Matthias H.M.H., Molecular phylogenetics, character evolution and systematics of the genus Micranthes (Saxifragaceae), „Botanical Journal of the Linnean Society”, 178 (1), 2015, s. 47–66, DOI: 10.1111/boj.12272 .
↑ James L.J.L. Reveal James L.J.L., Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium – S , plantsystematics.org .
↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 159-160. ISBN 978-83-925110-5-2.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– (ang.).

[3] Index Nominum Genericorum. .

[powo-4] Saxifraga Tourn. ex L., Plants of the World online , Royal Botanic Gardens, Kew .

[philips-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2011, s. 98. ISBN 0-333-74890-5.

[mabb-6] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 831, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[checklist-7] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 161, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[encyk-8] Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 151. ISBN 83-7079-778-4.

[america-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ LucL. Brouillet LucL., Patrick E.P.E. Elvander Patrick E.P.E., Saxifraga Linnaeus, Flora of North America , eFloras.org .

[tkach-10] NataliaN. Tkach NataliaN., MartinM. Röser MartinM., Matthias H.M.H. Hoffmann Matthias H.M.H., Molecular phylogenetics, character evolution and systematics of the genus Micranthes (Saxifragaceae), „Botanical Journal of the Linnean Society”, 178 (1), 2015, s. 47–66, DOI: 10.1111/boj.12272 .

[11] James L.J.L. Reveal James L.J.L., Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium – S , plantsystematics.org .

[gawrys-12] Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 159-160. ISBN 978-83-925110-5-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]