Egzekucje pod Olsztynem i Apolonką (1940)

Egzekucje pod Olsztynem i Apolonką (1940) to temat, który przykuł uwagę milionów ludzi na całym świecie. Ze względu na jego znaczenie w dzisiejszym społeczeństwie niezwykle istotne jest zrozumienie jego wpływu i znaczenia w różnych aspektach życia codziennego. Od wpływu na kulturę po rolę w gospodarce światowej, Egzekucje pod Olsztynem i Apolonką (1940) okazał się tematem bardzo interesującym dla ludzi w każdym wieku i o każdym pochodzeniu. W tym artykule zostaną omówione różne perspektywy dotyczące Egzekucje pod Olsztynem i Apolonką (1940), oferując czytelnikom kompleksowy i szczegółowy obraz jego znaczenia w dzisiejszym świecie.

Egzekucje pod Olsztynem i Apolonką (1940)
Ilustracja
Pomnik na miejscu straceń w Olsztynie
Państwo

 Polska (okupowana przez III Rzeszę - Generalne Gubernatorstwo)

Miejsce

Olsztyn i Apolonka k. Częstochowy

Data

1940

Liczba zabitych

87 osób

Typ ataku

egzekucja przez rozstrzelanie

Sprawca

III Rzesza

Położenie na mapie Okupowanej Polski w latach 1939-1941
Mapa konturowa Okupowanej Polski w latach 1939-1941, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „miejsce zdarzenia”
Ziemia50°45′07″N 19°16′04″E/50,751944 19,267778
Multimedia w Wikimedia Commons
Ekshumacja na miejscu straceń pod Apolonką. Czerwiec 1946

Egzekucje pod Olsztynem i Apolonką (1940) – zbiorowe egzekucje obywateli polskich przeprowadzane przez okupantów niemieckich latem 1940 roku w okolicach miejscowości Olsztyn i Apolonka nieopodal Częstochowy.

Między 28 czerwca a 13 sierpnia 1940 roku Niemcy przeprowadzili trzy zbiorowe egzekucje w pobliżu Olsztyna oraz trzy kolejne pod Apolonką. Z rąk funkcjonariuszy 7. batalionu policji zginęło wówczas 87 osób. W gronie ofiar znalazło się wielu przedstawicieli polskiej elity społecznej i intelektualnej z Częstochowy i Radomska, aresztowanych w ramach tzw. Akcji AB.

Częstochowa pod okupacją niemiecką

Już w pierwszych dniach okupacji Niemcy zastosowali silne represje wobec cywilnej ludności Częstochowy. 4 września, dzień po wkroczeniu do miasta oddziałów Wehrmachtu, w kilku punktach Częstochowy wybuchły chaotyczne strzelaniny, spowodowane najprawdopodobniej niedoświadczeniem i nerwowością niemieckich rekrutów. Winą za te wypadki Niemcy obarczyli jednak ludność Częstochowy i przystąpili do zakrojonej na szeroką skalę akcji pacyfikacyjnej, w wyniku której poniosło śmierć od 227 do 500 Polaków i Żydów[1]. W kolejnych dniach miały miejsce liczne aresztowania i egzekucje, których ofiarą padały osoby oskarżane o naruszenie rozmaitych zarządzeń okupanta. Z kolei 10 września Niemcy zatrzymali w Częstochowie kilkuset mężczyzn narodowości polskiej i żydowskiej, których po pewnym czasie wywieźli do „obozów dla jeńców cywilnych” znajdujących się na terenie Niemiec[2].

 Osobny artykuł: Krwawy poniedziałek w Częstochowie.

W okupowanym mieście szybko zainstalowały się struktury niemieckich władz państwowych i policyjnych. Początkowo stanowisko komisarycznego burmistrza Częstochowy piastował miejscowy volksdeutsch Paul Boehlke, którego niebawem zastąpił kreisleiter NSDAP z Opola – Drohberg. W październiku 1939 miasto zostało włączone w skład nowo utworzonego Generalnego Gubernatorstwa (dystrykt radomski, powiat radomszczański). Funkcję stadthauptmanna objął wówczas dr Richard Wendler. Miejscową placówką SD i policji bezpieczeństwa kierował SS-Hauptsturmführer Adolf Feucht, a funkcję jego zastępcy pełnił Paul Press[3].

W pierwszych latach okupacji niemiecki terror był wymierzony przede wszystkim w przedstawicieli polskiej elity społecznej i intelektualnej. Zgodnie z rasistowskim stereotypem Polaka, panującym w III Rzeszy, nazistowscy przywódcy wierzyli, że świadomość narodową posiada tylko polska inteligencja, natomiast lud zajmuje się troską o codzienny byt i jest mu obojętny los państwa[4]. Z tego powodu zakładano, że eksterminacja tzw. warstwy przywódczej pozwoli zniszczyć polską tożsamość narodową i w konsekwencji przekształci polskie społeczeństwo w bierną amorficzną masę, służącą w najlepszym razie jako niewykwalifikowana siła robocza dla III Rzeszy[5]. W ramach tzw. „Akcji Inteligencja” (Intelligenzaktion), prowadzonej na okupowanych ziemiach polskich między wrześniem 1939 a wiosną 1940, Niemcy zamordowali co najmniej 100 000 obywateli polskich[6]. Najwięcej ofiar pochłonęła akcja eksterminacyjna prowadzona na ziemiach wcielonych do Rzeszy (Pomorze, Wielkopolska, Górny Śląsk).

Masowe represje wobec polskiej inteligencji miały także miejsce na terytorium Generalnego Gubernatorstwa. W Częstochowie największa tego typu akcja (nazwana później przez polskich historyków „Akcją specjalną”) została przeprowadzona między 9 a 11 listopada 1939 roku. Niemcy aresztowali wówczas ok. 60 osób – m.in. przedwojennego prezydenta Częstochowy Jana Szczodrowskiego, wielu znanych w mieście działaczy społecznych i politycznych, a także licznych nauczycieli, studentów, związkowców i urzędników. Zatrzymane osoby osadzono w więzieniu na Zawodziu i poddano intensywnemu śledztwu. Niemcy starali się w szczególności uzyskać jak najwięcej informacji nt. przedwojennej działalności, struktur i składu osobowego rozmaitych polskich organizacji, związków, stowarzyszeń i instytucji. 24 grudnia 1939 wszyscy Polacy zatrzymani w trakcie Sonderaktion zostali zwolnieni do domów. W późniejszym okresie niektórzy z nich zostali jednak ponownie aresztowani. „Akcja specjalna” pomogła Niemcom spenetrować polskie środowiska w Częstochowie, a zdobyte wówczas informacje zostały wykorzystane podczas kolejnych akcji represyjnych[7][8].

 Osobny artykuł: Sonderaktion w Częstochowie.

Początek Akcji AB w Częstochowie i Radomsku

 Osobny artykuł: Akcja AB.

Wiosną 1940 roku Niemcy zorientowali się, że mimo intensywnych działań eksterminacyjnych prowadzonych we wszystkich dystryktach Generalnego Gubernatorstwa, społeczeństwo polskie otrząsnęło się z szoku po klęsce wrześniowej, a ruch oporu intensyfikuje swoją działalność[9]. Rozpoczęcie niemieckiej ofensywy na Zachodzie odwróciło uwagę światowej opinii publicznej od wydarzeń w Polsce, stąd władze Generalnego Gubernatorstwa postanowiły wykorzystać tę okoliczność do przeprowadzenia zakrojonej na szeroką skalę akcji eksterminacyjnej – ponownie wymierzonej w polską inteligencję i elity społeczne. 16 maja 1940 miała miejsce w Krakowie konferencja w sprawie „nadzwyczajnych posunięć koniecznych dla zabezpieczenia spokoju i porządku w Generalnym Gubernatorstwie”, w trakcie której generalny gubernator Hans Frank zlecił SS-Brigadeführerowi Bruno Streckenbachowi, dowódcy SD i policji bezpieczeństwa w Generalnym Gubernatorstwie, przeprowadzenie „nadzwyczajnej akcji pacyfikacyjnej” (niem. Außerordentliche Befriedungsaktion – AB)[10]. Podczas kolejnej konferencji, która miała miejsce w dniu 30 maja 1940, Frank doprecyzował, że celem Akcji AB będzie „przyspieszona likwidacja znajdującej się w naszych rękach większości buntowniczych polityków, głoszących opór i innych osobników politycznie podejrzanych, jak również równoczesne położenie kresu tradycyjnej polskiej przestępczości”. Postanowiono, że aresztowanych nie należy kierować do obozów koncentracyjnych, lecz „likwidować na miejscu w najprostszy sposób”. Streckenbach przewidywał, że w ramach Akcji AB zamordowanych zostanie co najmniej 3500 osób uznawanych za „kwiat polskiej inteligencji i ruchu oporu” oraz kilka tysięcy przestępców kryminalnych[11].

W Częstochowie pierwsze aresztowania związane z Akcją AB miały miejsce w nocy z 29 na 30 marca 1940. Zatrzymano wówczas co najmniej 42 osoby, w tym Ryszarda Schmidta (działacza politycznego i społecznego, komendanta lokalnych struktur podziemnej Organizacji Wojskowej), Leona Rzykieckiego (dyrektora Szkoły Handlowej w Częstochowie), Dominika Zbierskiego (dyrektora częstochowskiego gimnazjum), Wojciecha Felisiaka (kierownika szkoły powszechnej), Mieczysława Izarda i Jerzego Głowackiego (nauczycieli w Szkole Handlowej), Antoniego Gmachowskiego (księgarza i wydawcę), Ferdynanda Szmidlę (prezesa Związku Byłych Więźniów Politycznych), a także licznych uczniów, maturzystów i studentów. Aresztantów umieszczono początkowo w lokalu dawnego Stowarzyszenia Właścicieli Nieruchomości skąd byli przewożeni na przesłuchania do siedziby Gestapo przy ul. Kilińskiego 10. Szczególnie ciężkim torturom poddano Ryszarda Schmidta[12]. Po pewnym czasie Niemcy zwolnili niektórych więźniów, lecz niespełna dwa miesiące później owe osoby zostały ponownie zatrzymane[13].

Kolejna obława rozpoczęła się w nocy z 3 na 4 czerwca 1940 i trwała przez cały następny dzień. Niemcy ujęli wówczas ok. 50 osób. Aresztowani zostali m.in.: 67-letni Stanisław Nowak (były wiceprezydent Częstochowy, lekarz medycyny), Józef Chwastowski (kierownik szkoły powszechnej), Stanisław Gawroński (adwokat), Tadeusz Plebanek (adwokat), Piotr Kozerski (magister farmacji), Ludwik Morawski (kupiec), Władysław Golnik (kupiec) i Marian Lewandowski (kupiec). W trakcie obławy zatrzymano także grupę byłych członków POW[14]. 12 czerwca miały miejsce kolejne aresztowania. Niemcy ujęli wówczas ok. 20 osób – przede wszystkim urzędników oraz przedstawicieli wolnych zawodów. W gronie zatrzymanych znalazło się dwóch Żydów[15]. Aresztowane osoby zostały poddane brutalnym przesłuchaniom. W odróżnieniu od wcześniejszych akcji Niemcy działali jednak pośpiesznie i nie prowadzili długotrwałych śledztw[16].

W pobliskim Radomsku pierwsze aresztowania nastąpiły już 10 marca 1940 (ujęto wówczas m.in. nauczyciela gimnazjum, Antoniego Szwedowskiego). 27 kwietnia Niemcy przeprowadzili wielką obławę, w trakcie której zatrzymali ok. 60 osób, w tym 10 kobiet. Aresztantów osadzono w celach miejscowego aresztu przy ul. Narutowicza 1. Rankiem 25 maja grupę więźniów z Radomska, liczącą 11 osób, przewieziono do częstochowskiego więzienia na Zawodziu[17]. Dwa dni później aresztowano w Radomsku sześć osób znanych przed wojną z aktywności społecznej[18].

Na początku czerwca w Radomsku miała miejsce kolejna obława. Niemcy zatrzymali wówczas 32 osoby, w tym Juliusza Surmackiego (nauczyciela gimnazjalnego), Eugeniusza Mazura (nauczyciela szkoły powszechnej) i Zdzisława Rudowskiego (redaktora „Gazety Radomszczańskiej”). W dniu 4 czerwca wszystkich aresztantów przewieziono do częstochowskiego więzienia na Zawodziu. Już 11 czerwca na Radomsko i okoliczne miejscowości spadła jednak kolejna fala aresztowań. Tego dnia policja bezpieczeństwa zatrzymała kilkanaście osób, w tym Władysława Jabłońskiego (inspektora szkolnego), trzech kierowników szkół (Wacława Bładę, Władysława Borczyka i Franciszka Kulikiewicza), a także licznych nauczycieli, kupców i urzędników. Nazajutrz aresztantów przewieziono do Częstochowy. Łącznie w czerwcu 1940 roku Niemcy aresztowali w Radomsku i okolicznych miejscowościach 53 osoby[18][19].

Przebieg akcji eksterminacyjnej

Większość więźniów aresztowanych w ramach Akcji AB deportowano do obozów koncentracyjnych[20]. 16 lipca 1940 roku grupa 50 mężczyzn przetrzymywanych w więzieniu na Zawodziu została dołączona do wielkiego transportu (ponad 1000 osób), który odszedł z dystryktu radomskiego do KL Sachsenhausen[21]. Z kolei 20 sierpnia w ramach kolejnego wielkiego transportu wywieziono z częstochowskiego więzienia 157 mężczyzn i 20 kobiet. Mężczyźni – więźniowie polityczni, pospolici przestępcy, duża grupa Żydów – zostali deportowani do KL Buchenwald[a]. Kobiety, w tym sześć więźniarek politycznych, trafiły do żeńskiego obozu koncentracyjnego Ravensbrück[22].

Część więźniów została poddana eksterminacji bezpośredniej. Niemcy postanowili przy tym zlikwidować nie tylko osoby aresztowane w czasie Akcji AB, lecz również Polaków przetrzymywanych od dłuższego czasu w celach więzienia na Zawodziu[23]. Wielu więźniów zostało zamordowanych na podstawie wyroków policyjnego sądu doraźnego (niem. Standgericht), któremu przewodniczył SS-Sturmbannführer Fritz Liphardt – komendant SD i policji bezpieczeństwa na dystrykt radomski. Posiedzenie „sądu” miało miejsce m.in. 9 czerwca 1940 w siedzibie częstochowskiego Gestapo. Standgericht[b] rozpatrzył tego dnia 51 spraw, w większości wypadków dotyczących osób aresztowanych w dniach 3–4 czerwca (osoby zatrzymane w poprzednich akcjach zostały już wcześniej „osądzone”)[24][25].

Postępowania przed policyjnym sądem doraźnym stanowiły tylko pozory procesu sądowego, gdyż były przeprowadzane w trybie maksymalnie uproszczonym i przyspieszonym. Polaków doprowadzonych z więzienia na Zawodziu stawiano przed obliczem sądu, zadawano pytanie o przyznanie się do winy (bez przedstawienia jakichkolwiek oskarżeń) lub przeprowadzano pobieżne przesłuchanie, po czym bez komentarza wyprowadzano z pomieszczenia. Wyroki Standgerichtu były zazwyczaj oparte na końcowych sprawozdaniach z przesłuchań więźniów, sporządzanych przez pracownika częstochowskiego Gestapo, SS-Hauptscharführera Wilhelma Laubnera[24][25]. W pisemnych uzasadnieniach wyroków nie ukrywano, że mają one niewiele wspólnego z rzeczywistymi czynami oskarżonych. Dla przykładu w uzasadnieniu dla wyroku śmierci wydanego na dr. Stanisława Nowaka (byłego wiceprezydenta Częstochowy) zapisano: „istniało podejrzenie, iż Nowak wiedział przynajmniej o istnieniu tajnej organizacji (…). Nowak zaprzecza temu, iż stykał się z osobami, które dążą do wskrzeszenia Polski przy użyciu przemocy. Można jednak przyjąć za pewne, że z uwagi na to, iż 38 lat jest czołową osobistością w Częstochowie, również obecnie należy w nim widzieć wyraziciela polskiego sposobu myślenia. W interesie pacyfikacji politycznej unieszkodliwienie Nowaka jest konieczne”[26]. W analogiczny sposób umotywowano wyroki śmierci wydane na adwokata Tadeusza Plebanka i dyrektora częstochowskiego gimnazjum, Dominika Zbierskiego[27].

Egzekucje pod Olsztynem

Skazańcy byli zazwyczaj rozstrzeliwani w potajemnych egzekucjach pod Częstochową. Początkowo na miejsce straceń Niemcy wybrali niewielki parów w pobliżu miejscowości Olsztyn, położony w odległości ok. 500 metrów od miejscowego cmentarza (na granicy lasu). Parów ten był wykorzystywany jako miejsce egzekucji także w czasach carskich, stąd miejscowa ludność zwała go „szubiennicą”.

Wieczorem 28 czerwca 1940 Niemcy wyprowadzili 15 osób z cel częstochowskiego więzienia. Na podwórzu odczytano więźniom wyrok śmierci, po czym załadowano ich na krytą brezentem ciężarówkę. Po dotarciu konwoju na miejsce kaźni, Michał Dzieżgwa, mistrz rzeźniczy z Radomska, zdołał wyrwać się strażnikom i uciec do pobliskiego lasu. Dzięki jego zeznaniom było możliwe odtworzenie modus operandi katów. Z relacji Dzieżgwy wynika, że skazańcom zawiązywano oczy, zabierano z samochodów grupami po pięć osób, a następnie rozstrzeliwano nad uprzednio wykopanymi grobami. Podczas tejże egzekucji w Olsztynie zginęło 10 mieszkańców Radomska (m.in. kupiec Tadeusz Gomuliński, aptekarz Stanisław Zbieć oraz współwłaściciel odlewni żelaza, Jan Łatacz), jeden mieszkaniec Częstochowy, jeden mieszkaniec Przyrowa oraz dwóch byłych powstańców śląskich z Lublińca (Paweł Golaś i Wilhelm Jaksik). W skład plutonu egzekucyjnego wchodzili funkcjonariusze niemieckiego 7. batalionu policji, dowodzeni przez kapitana Borksena[28][29].

Kolejna zbiorowa egzekucja pod Olsztynem miała miejsce 29 czerwca w godzinach wieczornych. Niemieccy policjanci rozstrzelali wówczas 15 osób, w tym grupę siedmiu harcerzy z częstochowskiej dzielnicy Raków, aresztowanych pod koniec lutego 1940 roku[c]. W gronie ofiar znaleźli się także: Jan Lange (dyrektor teatru z Poznania), Stefan Wojteczek (przodownik Straży Więziennej), Kazimierz Jaszczuk (jubiler) oraz kupiec Wincenty Guźla wraz z synem Tadeuszem[30].

Ostatnia egzekucja w Olsztynie, której ofiarą padli Polacy aresztowani podczas Akcji AB, miała miejsce 1 lipca 1940. Tego dnia rozstrzelano tam 15 skazańców przywiezionych z więzienia w Częstochowie. W gronie zamordowanych znaleźli się m.in. Stanisław Gawroński (adwokat), Stanisław Mianowski (inżynier), Zdzisław Czerwiński (malarz), farmaceuta Piotr Kozerski wraz z synem Janem Leszkiem (aplikantem sądowym), a także pięciu funkcjonariuszy przedwojennej Policji Państwowej[30].

W późniejszych latach Niemcy nadal przeprowadzali potajemne egzekucje w pobliżu Olsztyna. Rozstrzeliwano tam przede wszystkim sowieckich jeńców wojennych z częstochowskiego Stalagu 367. Ponadto jesienią 1944 roku Niemcy stracili pod Olsztynem wziętych do niewoli partyzantów z 3 Brygady AL im. Generała Bema. Liczba ofiar niemieckiego terroru pogrzebanych w Olsztynie oceniana jest na 1968[31][32].

 Osobny artykuł: Cmentarz-mauzoleum martyrologii w Olsztynie (województwo śląskie).

Egzekucje pod Apolonką

28 czerwca żona jednego z więźniów, Jadwiga Flakowa, udała się rowerem w ślad za niemieckim konwojem zmierzającym do Olsztyna. Usłyszała dochodzące z parowu wystrzały, a po odjeździe Niemców udała się na miejsce kaźni, gdzie odnalazła ślady egzekucji[d]. W rezultacie już na początku lipca mieszkańcy Częstochowy byli świadomi, iż pod Olsztynem mordowani są polscy więźniowie polityczni przywożeni z więzienia na Zawodziu. Niemcy dążąc do utrzymania egzekucji w tajemnicy postanowili więc znaleźć nowe miejsce straceń[33].

Wybór okupanta padł na świerkowy las w pobliżu wsi Apolonka pod Janowem. 3 lipca we wczesnych godzinach porannych rozstrzelano tam pierwszą grupę więźniów przywiezionych z Częstochowy, liczącą 15 osób. W gronie zamordowanych znalazł się m.in. dr Stanisław Nowak, mec. Tadeusz Plebanek, Dominik Zbierski, Józef Chwastowski (kierownik szkoły), czterech kupców oraz dwóch urzędników[34].

Kolejna zbiorowa egzekucja pod Apolonką miała miejsce już następnego dnia. Funkcjonariusze 7. batalionu policji rozstrzelali wówczas 13 osób, w tym pięć kobiet oraz sześciu więźniów kryminalnych. W gronie ofiar znalazły się m.in. trzy siostry Glińskie (Janina, Serafina, Irena), zamordowane z powodu odmowy zdradzenia miejsca pobytu swych braci, poszukiwanych przez gestapo[35][36].

Ostatnia egzekucja pod Apolonką miała miejsce 13 sierpnia 1940. Niemcy rozstrzelali wówczas 15 osób, w tym Leona Rzykieckiego (dyrektora Szkoły Handlowej), Mieczysława Izarda (nauczyciela w tej szkole), Ryszarda Schmidta, a także 10 uczniów i maturzystów[37].

Ofiary i ich upamiętnienie

Latem 1940 roku w sześciu egzekucjach w rejonie Olsztyna i Apolonki funkcjonariusze niemieckiego 7. batalionu policji zamordowali 87 osób. Polacy aresztowani w ramach „Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej” byli także rozstrzeliwani na podwórzu częstochowskiego więzienia. W dniu 16 września 1940 stracono tam studenta Longina Strzeleckiego. Z kolei 25 września na więziennym podwórzu rozstrzelano leśniczego Bronisława Olszewskiego wraz z córką Lucyną, Wincentego Czechowskiego (gajowego) oraz Jerzego Głowackiego (nauczyciela Szkoły Handlowej)[38]. W ten sposób liczba mieszkańców Ziemi Częstochowskiej i Radomszczańskiej zamordowanych w ramach Akcji AB sięgnęła 92 osób[e][36]. Najmłodsza ofiara liczyła 17 lat, najstarsza – 66.

W lipcu i sierpniu 1940 władze niemieckie przekazały rodzinom rozstrzelanych urzędowe zawiadomienia o śmierci bliskich[39].

W czerwcu 1946 roku władze polskie przeprowadziły prace ekshumacyjno-śledcze na miejscu straceń pod Apolonką. W grudniu 1946 roku analogiczne prace miały miejsce pod Olsztynem. Odnalezione szczątki ofiar niemieckiego terroru zostały pochowane na cmentarzu Kule w Częstochowie (kwatera wojenna)[40][41]. Z kolei 12 października 1967 na cmentarzu w Olsztynie został odsłonięty pomnik ku czci zamordowanych.

Odpowiedzialność sprawców

Odpowiedzialność za działania prowadzone wiosną i latem 1940 roku przez niemiecki aparat bezpieczeństwa w dystrykcie radomskim – a więc również za egzekucje w Olsztynie i Apolonce – spada w pierwszym rzędzie na ówczesnego gubernatora dystryktu, Karla Lascha, oraz ówczesnego Dowódcę SS i Policji w dystrykcie radomskim – SS-Oberführera Fritza Katzmanna. Lasch zmarł w niejasnych okolicznościach w czerwcu 1942 roku[42]. Katzmann do swojej śmierci w 1957 ukrywał się w zachodnioniemieckim Darmstadt pod przybranym nazwiskiem[43].

Szczególną rolę podczas akcji eksterminacyjnej odgrywał jednak podległy im SS-Sturmbannführer Fritz Liphardt, który jako miejscowy komendant SD i policji bezpieczeństwa odpowiadał za realizację Akcji AB na obszarze dystryktu radomskiego oraz przewodniczył policyjnemu sądowi doraźnemu, wydającemu wyroki śmierci na polskich więźniów politycznych. 5 czerwca 1945 Liphardt został aresztowany przez żołnierzy brytyjskich, a następnie wydany władzom polskim. Popełnił samobójstwo w maju 1947, wkrótce po swojej ekstradycji do Polski[44].

Po wojnie osądzono kilku niższych rangą funkcjonariuszy częstochowskiego Gestapo. SS-Hauptscharführer Wilhelm Laubner został skazany przez sąd okręgowy w Częstochowie na karę śmierci, zamienioną następnie w trybie łaski na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Ten sam sąd skazał także na karę śmierci SS-Oberscharführera Franza Fikusa. Wyrok wykonano[45].

Uwagi

  1. ↑ W gronie deportowanych znalazł się m.in. inspektor szkolny Władysław Jabłoński oraz pozostali kierownicy szkół i nauczyciele z Radomska, aresztowani 11 czerwca 1940 roku. Patrz: Mańkowski 1992 ↓, s. 79.
  2. ↑ Skład sędziowski tworzyły trzy osoby – Liphardt jako przewodniczący oraz dwóch oficerów SS występujących w roli asesorów. Towarzyszył im także czwarty esesman, występujący w charakterze protokolanta. Patrz: Pietrzykowski 1971 ↓, s. 61–61.
  3. ↑ Tego dnia zginęli bracia Wiesław i Mieczysław Herbstrajt, bracia Bohdan i Zbigniew Królikowscy, Jan Jonda, Florian Bobowski oraz Longin Langner. 1 lipca w Olsztynie rozstrzelano jeszcze Franciszka Jondę (ojca Jana). Z kolei 4 lipca pod Apolonką zamordowano Stanisławę Langner (siostrę Longina). Ostatnią osobę z grupy młodzieży aresztowanej na Rakowie – Mariana Matuszczyka – wywieziono 16 lipca do Sachsenhausen. Patrz: Pietrzykowski 1971 ↓, s. 26–28, 97–98, 100.
  4. ↑ Mąż kobiety, Marian Flak został zamordowany w Olsztynie w dniu 1 lipca 1940. Jadwiga Flakowa została aresztowana przez Niemców w lutym 1942. Dwa miesiące później rozstrzelano ją w obozie koncentracyjnym Ravensbrück. Patrz: Mańkowski 1992 ↓, s. 114, 121.
  5. ↑ Dr Maria Wardzyńska z IPN, opierając się na danych z ankiety przeprowadzonej zaraz po wojnie przez sąd grodzki, podała w swej monografii, iż pod Olsztynem zamordowano ok. 400 osób (w egzekucjach przeprowadzonych 11, 12, 28 i 29 czerwca 1940 oraz w lipcu i październiku 1940), a pod Apolonką kolejnych 60 osób (w trzech egzekucjach w czerwcu i lipcu 1940). Bardziej szczegółowe opracowania nie potwierdzają jednak tych liczb. Patrz: Wardzyńska 2009 ↓, s. 267.

Przypisy

  1. ↑ Pietrzykowski 1985 ↓, s. 17–19.
  2. ↑ Pietrzykowski 1985 ↓, s. 20–22.
  3. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 14, 16.
  4. ↑ Wardzyńska 2009 ↓, s. 67.
  5. ↑ Wardzyńska 2009 ↓, s. 7.
  6. ↑ Wardzyńska 2009 ↓, s. 74.
  7. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 17–20.
  8. ↑ Wardzyńska 2009 ↓, s. 250.
  9. ↑ Wardzyńska 2009 ↓, s. 259.
  10. ↑ Mańkowski 1992 ↓, s. 10–11.
  11. ↑ Mańkowski 1992 ↓, s. 11–12.
  12. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 34–38, 92–93.
  13. ↑ Mańkowski 1992 ↓, s. 109.
  14. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 46–47.
  15. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 51.
  16. ↑ Mańkowski 1992 ↓, s. 110.
  17. ↑ Mańkowski 1992 ↓, s. 74–75.
  18. ↑ a b Mańkowski 1992 ↓, s. 75–76.
  19. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 50–51, 95–96.
  20. ↑ Wardzyńska 2009 ↓, s. 266.
  21. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 75–77.
  22. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 75–77, 102–106.
  23. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 52.
  24. ↑ a b Mańkowski 1992 ↓, s. 110–112.
  25. ↑ a b Pietrzykowski 1971 ↓, s. 61–62.
  26. ↑ Radziwończyk 1966 ↓, s. 140.
  27. ↑ Pietrzykowski 1959 ↓, s. 65–67.
  28. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 63–65, 96–97.
  29. ↑ Mańkowski 1992 ↓, s. 113.
  30. ↑ a b Pietrzykowski 1971 ↓, s. 66–67, 97–98.
  31. ↑ Pietrzykowski 1985 ↓, s. 193.
  32. ↑ Cmentarz wojenny na miejscu masowych mordów w okresie okupacji niemieckiej. groby.radaopwim.gov.pl. .
  33. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 67.
  34. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 68, 98.
  35. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 68–69, 98.
  36. ↑ a b Mańkowski 1992 ↓, s. 117.
  37. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 70–73, 99.
  38. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 74.
  39. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 84–85.
  40. ↑ Pietrzykowski 1959 ↓, s. 73–74.
  41. ↑ 6 mogił zbiorowych Polaków zamordowanych z okresie okupacji niemieckiej. groby.radaopwim.gov.pl. .
  42. ↑ Schenk 2009 ↓, s. 417.
  43. ↑ Schenk 2009 ↓, s. 418.
  44. ↑ Pietrzykowski 1971 ↓, s. 15, 61.
  45. ↑ Mańkowski 1992 ↓, s. 120–121.

Bibliografia